________________
૧૩૨
જૈન ધર્મ-દર્શન અન્ય સ્થૌલ્ય છે. બોર, આમળું, કેળા આદિનું સ્થૌલ્ય આપેક્ષિક છે. સંસ્થાન
ઇવૅલક્ષણ અને અનિત્યંલક્ષણના ભેદથી સંસ્થાનના પણ બે પ્રકાર છે. વ્યવસ્થિત આકૃતિ ઇત્થલક્ષણ છે. મેઘ આદિના જેવી અવ્યવસ્થિત આકૃતિ અનિવૅલક્ષણ છે. ભેદ
ભેદના છ પ્રકાર છે – ઉત્કર, ચૂર્ણ, ખંડ, ચૂર્ણિકા, પ્રતા અને અણચટન.૨ કરવત આદિથી લાકડા વગેરેને ચીરવા ઉત્કર છે. ઘઉં, જવ, બાજરી વગેરેનો લોટ ચૂર્ણ છે. ઘડો વગેરેના ટુકડાઓને ખંડ કહે છે. ડાંગર, દાળ વગેરેનાં ફોતરાં છૂટાં પાડવાં એ ચૂર્ણિકા છે. અબરખ વગેરેના પડોનું છૂટું પડવું એ પ્રતર છે. તપાવેલા લોઢાના પિંડને ઘણ વગેરેથી ટીપવાથી તેમાંથી તણખાનું નીકળવું અણુચટન છે. તમ
દૃષ્ટિના પ્રતિબન્ધનું એક કારણ તમ છે. તે પ્રકાશનું વિરોધી છે. નૈયાયિક વગેરે ચિન્તકો તમને સ્વતંત્ર ભાવાત્મક દ્રવ્ય માનતા નથી પરંતુ પ્રકાશનો અભાવ માને છે. જૈન દર્શન અનુસાર તમ અભાવ માત્ર નથી, પરંતુ પ્રકાશની જેમ જ ભાવાત્મક દ્રવ્ય છે. જેમ પ્રકાશમાં રૂપ છે તેમ તમમાં પણ રૂપ છે, તેથી તમ પ્રકાશની જેમ જ ભાવરૂપ છે. જેમ પ્રકાશનો રંગ (રૂપ) ભાસુર અને સ્પર્શ ઉષ્ણ પ્રસિદ્ધ છે તેમ અંધકારનો રંગ કૃષ્ણ અને સ્પર્શ શીત પ્રસિદ્ધ છે અને લોકોની પ્રતીતિનો વિષય છે. અંધકાર દ્રવ્ય છે કારણ કે તેમાં ગુણો છે. જે ગુણવાન હોય તે દ્રવ્ય હોય, જેમ કે આલોક આદિ. છાયા
પ્રકાશ ઉપર આવરણ આવતાં છાયા થાય છે. તેના બે પ્રકાર છે – તવર્ણાદિ વિકાર અને પ્રતિબિંબ. દર્પણ આદિ સ્વચ્છ પદાર્થોમાં મુખ આદિની આબેહૂબ જ આકૃતિ (પ્રતિરૂપ) પડે છે અને જેમાં આકાર વગેરે જેમના તેમ દેખાય છે તે તદ્વર્ણાદિ વિકારરૂપ છાયા છે. અસ્વચ્છ દ્રવ્યો ઉપર જે પ્રતિબિંબ માત્ર (કવળ પડછાયો) પડે છે તે પ્રતિબિંબરૂપ છાયા છે.
૧. એજન, ૫.૨૪.૧૬, ૨. એજન, ૫.૨૪.૧૮. ૩. એજન, ૫.૨૪. ૨૦-૨૧.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
