Jain Dharma Darshan Jain History Series 11

SR No.: 001321
Original Sutra Author: N/A
Author: Mohanlal Mehta
Publisher: 108 jain Tirth Darshan Trust
Publication Year: 2005
Total Pages: 444
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati, Philosophy, Nyay, History, Karma, & Achar
File Size: 24 MB

Page 145

તત્ત્વવિચાર
૧૨૧ કહેવામાં આવ્યું છે કે અણુમાં એક રસ, એક વર્ણ, એક ગળ્યું અને બે સ્પર્શ હોય છે. અણુ પોતે શબ્દ નથી પરંતુ શબ્દનું કારણ અવશ્ય છે. અણુ સ્કલ્પથી ભિન્ન છે પરંતુ સ્કન્ધને બનાવનાર છે. આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે એક અણુમાં ઉપર્યુક્ત સ્પર્ધાદિ ગુણોના વીસે વીસ પ્રકારો રહેતા નથી પરંતુ સ્પર્શના બે પ્રકાર જે પરસ્પર વિરોધી ન હોય તેવા, રસનો એક પ્રકાર, ગન્ધનો એક પ્રકાર, વર્ણનો એક પ્રકાર – આમ પાંચ પ્રકારો રહે છે. એક નિરંશ પરમાણુમાં પાંચથી અધિક પ્રકારો નથી રહી શકતા. મૃદુ અને કઠિન, ગુરુ અને લઘુ આ ચારે સ્પર્શી અણુમાં નથી રહી શકતા કેમ કે આ ચારે ગુણો સાપેક્ષ છે, તેથી સ્કન્દમાં જ આ ચારે ગુણો રહી શકે છે. અણુ શબ્દ નથી કારણ કે શબ્દ માટે અનેક અણુઓની આવશ્યકતા રહે છે. સ્કન્ધ પણ એકથી અધિક અણુનો હોય છે, તેથી અણુ અને સ્કન્ધ વચ્ચે ભેદ છે.
અણુ આપણી ઇન્દ્રિયોનો વિષય નથી બની શકતો. તે ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય નથી. અણુઓ એટલા સૂક્ષ્મ હોય છે કે આપણી ઇન્દ્રિયો તેનું જ્ઞાન કરી શકતી નથી. જો એવું છે તો પછી અણુઓને અરૂપી કેમ ન માની લેવાય? અણુ અરૂપી નથી કેમ કે અણુઓનું કાર્ય સ્કન્ધ રૂપી છે. જે તત્ત્વ અરૂપી હોય છે તેનું કાર્ય પણ એરૂપી જ હોય છે. સ્કન્ધાદિ રૂપી કાર્યો ઉપરથી પરમાણુના રૂપનું અનુમાન કરવામાં આવે છે. તેથી ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનનો વિષય ન હોવા છતાં પણ અણુ રૂપી છે.
જૈન દર્શન માને છે કે સ્કન્ધથી જે અણુઓ ઉત્પન્ન થાય છે તે ભેદપૂર્વક છે. આનો અભિપ્રાય એ છે કે જે પુદ્ગલ વર્તમાનમાં અણુરૂપે સત નથી તે અણુ બની શકે કે નહિ? જો બની શકે તો કેવી રીતે? પુગલના બે રૂપ દર્શાવી ગયા છીએ. તેમાંથી જે પુદ્ગલ અણુરૂપ છે તેની ઉત્પત્તિનો કોઈ પ્રશ્ન જ પેદા નથી થતો. જે પુગલ અણુરૂપ નથી પરંતુ સ્કલ્પરૂપ છે તે શું અણુરૂપમાં આવી શકે છે? તેનો ઉત્તર છે – હા, તે અણુરૂપમાં આવી શકે છે. તે કેવી રીતે? તેના ઉત્તરમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે ભેદપૂર્વક. જયારે સ્કન્ધમાં ભેદ થાય છે, સ્કન્ધ તૂટે છે ત્યારે અણુ ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. સ્કન્ધનો એક અવિભાગી અંશ જ અણુ છે. આમ સ્કન્ધનો ભેદ જ અણુની ઉત્પત્તિમાં કારણ છે. સંયોગથી અણુ ઉત્પન્ન થઈ શકતો નથી કેમ કે જયાં સંયોગ હશે ત્યા ઓછામાં ઓછા બે અણુઓ અવશ્ય હશે અને સંયુક્ત બે અણુવાળો સ્કન્ધ હોય, અણુ નહિ.
વૈશેષિક નવ દ્રવ્યો માને છે – પૃથ્વી, અપૂ, તેજ, વાયુ, આકાશ, કાલ, દિફ,
૧. પંચાસ્તિકાયસાર, ૮૮. ૨. દ્રાળુ તત્ત્વાર્થસૂત્ર, ૫. ૨૭