________________ 116 જૈન ધર્મ-દર્શન આદિ. જે પૌદ્ગલિક નથી તેના સંબંધથી સુખ-દુઃખ આદિ પણ નથી થતાં, જેમ કે આકાશ. (2) જેના સંબંધથી તીવ્ર વેદના આદિનો અનુભવ થાય છે તે પૌદ્ગલિક છે, જેમ કે અગ્નિ. કર્મના સંબંધથી તીવ્ર વેદના આદિનો અનુભવ થાય છે, તેથી કર્મો પૌગલિક છે. * (3) પૌગલિક પદાર્થના સંયોગથી પૌદ્ગલિક પદાર્થની જ વૃદ્ધિ થાય છે, જેમ કે ઘટ તેલ આદિના સંયોગથી વૃઢ્યુંભુખ થાય છે. આ જ સ્થિતિ આપણી છે. આપણે બાહ્ય પદાર્થોના સંયોગથી વૃદ્ધિ પામીએ છીએ. આ વૃદ્ધિ કાર્મિક છે અને પૌદ્ગલિક પદાર્થોના સંયોગથી થાય છે, તેથી કર્મ પૌલિક છે. (4) કર્મ પૌગલિક છે કેમ કે કર્મોનું પરિવર્તન આત્માના પરિવર્તનથી ભિન્ન છે. કર્મોનું પરિણામિત્વ (પરિવર્તન) તેમનાં કાર્ય શરીર આદિના પરિણામિત્વ ઉપરથી જ્ઞાત થાય છે. શરીર આદિનું પરિણામિત્વ આત્માના પરિણામિત્વથી ભિન્ન છે કેમ કે આત્માનું પરિણામિત્વ અરૂપી છે જ્યારે શરીરનું પરિણામિત્વ રૂપી છે. તેથી કર્મ પૌદ્ગલિક છે. સંસારી આત્માનો કર્મો સાથે સંયોગ થઈ શકે છે કારણ કે કર્મ મૂર્તિ છે અને સંસારી આત્મા પણ કર્મયુક્ત હોવાથી કથંચિત મૂર્તિ છે. આત્મા અને કર્મનો આ સંયોગ અનાદિ છે, તેથી એ પ્રશ્ન જ ઊભો થતો નથી કે સૌપ્રથમ આત્મા અને કર્મનો સંયોગ થયો કેવી રીતે? એક વાર આ સંયોગ સર્વથા સમાપ્ત થઈ જાય એટલે પછી પુનઃ સંયોગ થતો નથી કારણ કે તે વખતે આત્મા પોતાના શુદ્ધ અમૂર્ત રૂપને પ્રાપ્ત કરે છે. આ જ મોક્ષ છે. આ જ સંસારનિવૃત્તિ છે. આ જ સિદ્ધાવસ્થા છે. આ જ ઈશ્વરાવસ્થા છે. આ જ અત્તિમ સાધ્ય છે. આ જદુઃખની આત્મત્તિક નિવૃત્તિ છે. આ જ પરમ સુખ યા આનન્દ છે. આ જ જ્ઞાન, દર્શન, સુખ અને વીર્યની પરાકાષ્ઠા છે. પુગલ ભૌતિક તત્ત્વ આધ્યાત્મિક તત્ત્વથી સ્વતંત્ર છે. જેને સામાન્ય રીતે જડયા ભૌતિક કહેવાય છે તેને જ જૈન દર્શનમાં મુગલ શબ્દથી ઓળખવામાં આવે છે. બૌદ્ધ દર્શનમાં પુદ્ગલ શબ્દનો પ્રયોગ આત્માના અર્થમાં થયો છે. મુગલ શબ્દમાં બે પદો છે - “પુદ્' અને “ગલ'. “પુદુ પદનો અર્થ થાય છે પૂરણ અર્થાત વૃદ્ધિ અને “ગલ' પદનો અર્થ થાય છે ગલન અર્થાત બ્રાસ. જે દ્રવ્ય પૂરણ અને ગલન દ્વારા વિવિધ પ્રકારે પરિવર્તિત થાય છે તે પુદ્ગલ છે.' પૂરણ અને ગલન રૂપ ક્રિયા કેવળ પુદ્ગલમાં 1. પૂરVT Trનાન્વર્ગસંજ્ઞત્વત પુનિ ! તત્ત્વાર્થરાજવાર્તિક, 5.1.24. Jain Education International For Private & Personal Use Only www.jainelibrary.org
