________________
૧૦૨
જૈન ધર્મ-દર્શન ચતુષ્ટયનું નામ અપાયું છે. આમ જીવ યા આત્માનું લક્ષણ ચેતના જ છે. જ્ઞાનોપયોગ
જ્ઞાનોપયોગ અને દર્શનોપયોગમાં એ અત્તર છે કે જ્ઞાન સાકાર છે જ્યારે દર્શન નિરાકાર છે. જ્ઞાન સવિકલ્પક છે અને દર્શન નિર્વિકલ્પક છે. ઉપયોગની સર્વપ્રથમ
ભૂમિકા દર્શન છે જેમાં કેવળ સત્તાનું ભાન થાય છે. ત્યાર પછી ક્રમશઃ ઉપયોગ વિશેષગ્રાહી બનતો જાય છે. આ જ્ઞાનોપયોગ છે. પહેલાં દર્શન થાય છે, પછી જ્ઞાન થાય છે. તેથી દર્શન નિરાકાર અને નિર્વિકલ્પક છે જ્યારે જ્ઞાન સાકાર અને સવિકલ્પક છે. દર્શનની પહેલાં જ્ઞાનને એટલા માટે ગણાવવામાં આવે છે કારણ કે જ્ઞાન નિર્ણયાત્મક હોવાના કારણે અધિક મહત્ત્વ ધરાવે છે. પરંતુ ઉત્પત્તિની દષ્ટિએ જ્ઞાનનું સ્થાન પછી છે અને દર્શનનું સ્થાન પહેલું છે.
જ્ઞાનોપયોગના બે ભેદ છે – સ્વભાવજ્ઞાન અને વિભાવજ્ઞાન. સ્વભાવજ્ઞાન પૂર્ણ હોય છે. તેને કોઈ પણ ઇન્દ્રિયની અપેક્ષા નથી હોતી. સીધું આત્માથી જ થનારું પૂર્ણજ્ઞાન સ્વભાવજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ અને સાક્ષાત છે. આ જ્ઞાનને જૈન દર્શન કેવલજ્ઞાનની સંજ્ઞા દે છે. આ જ્ઞાન એકલું જ થાય છે, તેથી તે કેવલજ્ઞાન કહેવાય છે. કેવલનો અર્થ છે અસહાય – એકલું. આ જ્ઞાન કદી મિથ્યા નથી હોતું.
વિભાવજ્ઞાનના વળી બે ભેદ થાય છે – સમ્યજ્ઞાન અને મિથ્યાજ્ઞાન. સમ્યજ્ઞાનના ચાર પ્રકાર છે – મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યાયજ્ઞાન.
મતિજ્ઞાન – ઇન્દ્રિય અને મનથી ઉત્પન્ન થનારું જીવ અને અજીવને વિષય કરનારું જ્ઞાન મતિજ્ઞાન છે.
શ્રતજ્ઞાન– કોઈ આતનાં વચનો સાંભળીને કે વાંચીને જે જ્ઞાન થાય છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાન આપ્તવાક્યના સંકેતસ્મરણથી પેદા થાય છે. તેને આગમજ્ઞાન યા શબ્દજ્ઞાન પણ કહી શકાય.
અવધિજ્ઞાન – રૂપી પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન અવધિજ્ઞાન છે. આ જ્ઞાનથી રૂપી દ્રવ્યો જ જ્ઞાત થાય છે, અરૂપી દ્રવ્યો જ્ઞાત થતાં નથી.
મનઃપર્યાયજ્ઞાન – મનના વિવિધ પર્યાયોનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન મન:પર્યાયજ્ઞાન છે.
૧. પ્રમાણનયતત્તાલોક, ૨.૭. ૨. જુવો વિદો, નહાવાનું વિભાવપતિ ા નિયમસાર, ૧૦
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
