Page Text
________________
તત્ત્વવિચાર
૧૦૧ આત્માની પૃથફ સિદ્ધિમાં એક હેતુ આ પણ છે કે આત્મા યા જીવ શબ્દ સાર્થક છે કેમ કે તે વ્યુત્પત્તિમૂલક છે અને શુદ્ધ પદ છે. જે પદ વ્યુત્પત્તિમૂલક અને શુદ્ધ હોય છે તેનો કોઈ ને કોઈ વિષય યા વાચ્ય અવશ્ય હોય છે, જેમ કે ઘટ શબ્દનો વાચ્ય એક વિશિષ્ટ આકારવાળો પદાર્થ છે. જે પદ સાર્થક નથી હોતું તેની વ્યુત્પત્તિ નથી હોતી અને તે શુદ્ધ પદ નથી હોતું. “ડિત્થ” પદ શુદ્ધ હોવા છતાં પણ વ્યુત્પત્તિમૂલક નથી, તેથી તે નિરર્થક છે. “આકાશકુસુમ' પદ વ્યુત્પત્તિમૂલક હોવા છતાં પણ નિરર્થક છે કેમ કે તે શુદ્ધ પદ નથી. “જીવ' પદ માટે એવી વાત નથી, એટલે એનો વાચ્ય કોઈ ને કોઈ અર્થ અવશ્ય હોવો જોઈએ. તે અર્થ આત્મા છે. આત્માનું સ્વરૂપ
તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં જીવનું લક્ષણ દર્શાવતી વખતે ઉપયોગ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. ઉપયોગ બોધરૂપ વ્યાપારવિશેષ છે. આ વ્યાપાર ચૈતન્યના કારણે થાય છે. જડ પદાર્થોમાં ઉપયોગ નથી કેમ કે તેમનામાં ચેતનાશક્તિનો અભાવ છે. આ ચેતનાશક્તિ આત્મા સિવાય બીજા કોઈ પણ દ્રવ્યમાં નથી. તેથી તેને જીવનું લક્ષણ કહેવામાં આવેલ છે. ઉપયોગ ઉપરાંત ઉત્પાદ, વ્યય, પ્રૌવ્ય, સત્ત્વ, પ્રમેયત્વ આદિ અનેક સાધારણ ધર્મો પણ તેમાં મળે છે. જીવનો વિશેષ ધર્મ ચેતના જ તત્ત્વાર્થસૂત્રકારના શબ્દોમાં ઉપયોગ છે, તેથી તે જ તેનું લક્ષણ છે. લક્ષણમાં તે જ ગુણોનો સમાવેશ થાય છે જે અસાધારણ હોય. ઉપયોગને આત્માનું લક્ષણ સ્થૂળ દૃષ્ટિએ કહ્યું છે. આમ તો ચૈતન્ય જ આત્માનો ધર્મ છે. તે ચૈતન્ય કેવળ ઉપયોગરૂપ જ નથી પરંતુ સુખાત્મક અને વીર્યાત્મક પણ છે. ઉપયોગનો અર્થ થાય છે જ્ઞાન અને દર્શન. આત્મામાં અનન્ત ચતુષ્ટય છે – અનન્તજ્ઞાન, અનન્તદર્શન, અનન્તસુખ અને અનન્તવીર્ય. ઉપયોગ કેવળ જ્ઞાન અને દર્શન જ છે. સુખ અને વીર્યનો તેની અંદર સમાવેશ કરવાથી આ લક્ષણ પૂર્ણ બની શકે છે. અનન્ત ચતુષ્ટય સંસારી આત્મામાં પોતાના પૂર્ણ રૂપમાં નથી હોતું. મુક્ત આત્મા અથવા કેવલીની દૃષ્ટિએ તેનું ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. (અથવા કહો કે અવ્યક્ત યા અપ્રકટ રૂપમાં તો અનન્ત ચતુષ્ટય સંસારી આત્મામાં પણ છે. કેવળ આવરણોને કારણે અપ્રગટ છે.) જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય અને અત્તરાય કર્મના ક્ષયથી ક્રમશઃ અનન્તજ્ઞાન, અનન્તદર્શન, અનન્તસુખ અને અનન્તવીર્ય પ્રાદુર્ભત થાય છે. આ ચાર ઘાતકર્મોના ક્ષયથી પ્રાદુર્ભત થનારી ચેતનાની વિશેષ શક્તિઓને જ અનન્ત ૧. ગીવો ઉત્ત સત્થvi સત્તામો પfમહાઈ વા વિશેષાવશ્યકભાષ્ય, ૧૫૭૫ ૨. ૩પયો ક્ષણમ્ ! તત્વાર્થસૂત્ર, ૨.૮. ૩. સ દિવિધોડBતુર્મેદ્રઃ એજન, ૨.૯. ૪. મોદક્ષયજ્ઞાનઃર્શનાવરાતરીયક્ષથીષ્ય નમ્' એજન, ૧૦.૧.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001321 |
| Book Title | Jain Dharma Darshan Jain History Series 11 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mohanlal Mehta |
| Publisher | 108 jain Tirth Darshan Trust |
| Publication Year | 2005 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Philosophy, Nyay, History, Karma, & Achar |
| File Size | 24 MB |