________________
આગમિક વ્યાખ્યાઓ
કલ્પ (બૃહત્કલ્પ) સૂત્ર અને વ્યવહાર સૂત્રનું અંતર સ્પષ્ટ કરતાં પ્રારંભે જ આચાર્ય કહે છે કે કલ્પાધ્યયનમાં પ્રાયશ્ચિત્તનું કથન તો કરવામાં આવ્યું છે પરંતુ પ્રાયશ્ચિત્તદાનની વિધિ નથી બતાવવામાં આવી, વ્યવહારમાં પ્રાયશ્ચિત્તદાન અને
૪૦૦
આલોચનાવિધિનું અભિધાન છે. આ રીતે વ્યવહારાધ્યયનની અહીં વ્યાખ્યા કરવામાં આવશે : ..कल्पाध्ययने आभवत्प्रायश्चित्तमुक्तं, व्यवहारे तु दानप्रायश्चित्तमामालोचनाविधिश्चाभिधास्यते । तदनेन सम्बन्धेनायातस्यास्य व्यवहाराध्ययनस्य विवरणं प्रस्तूयते ।"
‘વ્યવહાર’ શબ્દનું વિશેષ વિવેચન કરવા માટે ભાષ્યકાર-નિર્દિષ્ટ વ્યવહાર,' વ્યવહારી અને વ્યવહર્તવ્ય આ ત્રણેનાં સ્વરૂપ પર પર્યાપ્ત પ્રકાશ પાડવામાં આવ્યો છે. વ્યવહારી કર્તારૂપ છે, વ્યવહારકરણ રૂપ છે અને વ્યવહર્તવ્ય કાર્યરૂપ છે. કરણરૂપ વ્યવહાર પાંચ પ્રકારનો છે : આગમ, શ્રુત, આજ્ઞા, ધારણા અને જીત. ચૂર્ણિકારે પણ આ પાંચ પ્રકારના વ્યવહા૨ને ક૨ણ કહ્યો છે : બાદ વૃનિવૃતપંવિધો વ્યવહાર: જરમિતિ..... સૂત્ર, અર્થ, જીત, ક્લ્પ, માર્ગ, ન્યાય, ઇપ્સિતવ્ય, આરિત અને વ્યવહાર એકાર્થક છે.૪
૨
વ્યવહારનો ઉપયોગ ગીતાર્થ માટે છે, અગીતાર્થ માટે નથી. જે સ્વયં વ્યવહારને જાણે છે અથવા સમજાવવાથી સમજી જાય છે તે ગીતાર્થ છે. આથી વિપરીત અગીતાર્થ છે. તે ન તો સ્વયં વ્યવહારથી પરિચિત હોય છે અને ન સમજાવવાથી સમજે છે. આ પ્રકારની વ્યક્તિ માટે વ્યવહારનો કોઈ ઉપયોગ નથી.૫
—
ન
વ્યવહારોક્ત પ્રાયશ્ચિત્તદાન માટે એ આવશ્યક છે કે પ્રાયશ્ચિત્ત આપનાર અને પ્રાયશ્ચિત્ત લેનાર બંને ગીતાર્થ હોય. અગીતાર્થ ન તો પ્રાયશ્ચિત્ત આપવાનો અધિકારી છે કે ન લેવાનો. પ્રાયશ્ચિત્ત શું છે, તે પ્રશ્નને લઈને આચાર્યે પ્રાયશ્ચિત્તનો અર્થ બતાવતાં તેના પ્રતિસેવના, સંયોજના, આરોપણા અને રિફંચના – આ ચાર ભેદોનું સવિસ્તાર વ્યાખ્યાન કર્યું છે. પ્રતિસેવનારૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત દસ પ્રકારનું છે ઃ ૧. આલોચના, ૨. પ્રતિક્રમણ, ૩. મિશ્ર, ૪. વિવેક, ૫. વ્યુત્સર્ગ, ૬. તપ, ૭. ભેદ, ૮. મૂલ, ૯. અનવસ્થિત, ૧૦. પારાંચિત.૭
૧. પ્રથમ વિભાગ, પૃ. ૧.
૨. આનું વિશેષ વર્ણન જીતકલ્પભાષ્યમાં જુઓ.
૩. પૃ. ૩. ૪. પૃ. ૫ (ભાષ્ય, ગા. ૭). ૫. પૃ. ૧૩ (ભાષ્ય, ગા. ૨૭).
Jain Education International
૬. પૃ. ૧૫.
For Private & Personal Use Only
૭. પૃ. ૧૯.
www.jainelibrary.org
