________________
જૈન શ્વેત
અનંગ અર્થાત્ અંગબાહ્ય સૂત્રો અંગોની અપેક્ષાએ ગૌણ છે, ઓછી પ્રતિષ્ઠાવાળા છે તથા અલ્પપ્રામાણ્યયુક્ત છે અને સૂત્ર ઉપદેષ્ટાના મુખ્ય આશયની ઓછા નજીક છે. વિશેષાવશ્યકભાષ્યકાર જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણ અંગ-અનંગની વિશેષતા દર્શાવતાં કહે છે : -
गणहर-थेरकयं वा आएसा मुक्कवागरणओ वा । ध्रुव - चलविसेसओ वा अंगाणंगेसु नाणत्तं ॥ ५५०॥
અંગશ્રુતનો સીધો સંબંધ ગણધરો સાથે છે જ્યારે અનંગ—અંગબાહ્ય શ્રુતનો સીધો સંબંધ સ્થવિરો સાથે છે. અથવા ગણધરોના પૂછવાથી તીર્થંકરોએ જે બતાવ્યું તે અંગશ્રુત છે અને વગર પૂછ્યું પોતાની મેળે બતાવેલું શ્રુત અંગબાહ્ય છે. અથવા જે શ્રુત સદા એકરૂપ છે તે અંગશ્રુત છે તથા જે શ્રુત પરિવર્તિત અર્થાત્ ન્યૂનાધિક થતું રહે છે તે અંગબાહ્ય શ્રુત છે. આ રીતે સ્વયં ભાષ્યકારે પણ અંગબાહ્યની અપેક્ષાએ અંગશ્રુતની પ્રતિષ્ઠા કંઈક વધુ દર્શાવી છે.
૮૧
એમ લાગે છે કે જે કાળે શ્રમણસંઘમાં કયા શાસ્રને વિશેષ મહત્ત્વ આપવું અને કયા શાસ્રને વિશેષ મહત્ત્વ ન આપવું એવો પ્રશ્ન ઊભો થયો ત્યારે તેના સમાધાન માટે સમન્વયપ્રિય આગમિક ભાષ્યકારે એકી સાથે ઉપર્યુક્ત ત્રણ વિશેષતાઓ બતાવીને સમસ્ત શાસ્ત્રોની અને તે શાસ્ત્રોને માનનારાઓની પ્રતિષ્ઠાનું રક્ષણ કર્યું. આમ થવા છતાં પણ અંગ અને અંગબાહ્યનો ભેદ તો ટકી જ રહ્યો અને અંગબાહ્ય સૂત્રોની અપેક્ષાએ અંગોની પ્રતિષ્ઠા પણ વધુ જ રહી.
વર્તમાનકાળે જે અંગ અને ઉપાંગરૂપ ભેદ પ્રચલિત છે તે અતિપ્રાચીન નથી. જો કે ‘ઉપાંગ’ શબ્દ ચૂર્ણિઓ અને તત્ત્વાર્થભાષ્ય જેટલો પ્રાચીન છે તો પણ અમુક અંગનું અમુક ઉપાંગ છે, તેવો ભેદ એટલો પ્રાચીન જણાતો નથી. જો અંગોપાંગરૂપ ભેદ વિશેષ પ્રાચીન હોત તો નંદિસૂત્રમાં તેનો ઉલ્લેખ જરૂર મળત. એથી સ્પષ્ટ થાય છે કે નંદીના સમયમાં શ્રુતનો અંગ અને ઉપાંગરૂપ ભેદ કરવાની પ્રથા ન હતી પરંતુ અંગ અને અનંગ અર્થાત્ અંગપ્રવિષ્ટ અને અંગબાહ્યરૂપ ભેદ કરવાની પરિપાટી હતી. એટલું જ નહિ નંદિસૂત્રકારે તો વર્તમાનમાં પ્રચલિત સમસ્ત ઉપાંગોને ‘પ્રકીર્ણક’ શબ્દથી પણ સૂચવ્યા છે.
ઉપાંગોના વર્તમાન ક્રમમાં સૌ પ્રથમ ઔપપાતિક આવે છે, પછી રાજપ્રશ્નીય વગેરે જ્યારે તત્વાર્થવૃત્તિકાર હરિભદ્રસૂરિ તથા સિદ્ધસેનસૂરિના ઉલ્લેખો અનુસાર (અ. ૧., સૂ. ૨૦) પહેલાં રાજપ્રસેનકીય (વર્તમાન રાજપ્રશ્નીય) અને પછી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
