________________
જૈન શ્વેત
ગમિક-અગમિક, અંગપ્રવિષ્ટ-અનંગપ્રવિષ્ટ અને કાલિક-ઉત્કાલિક શ્રુત ઃ
શ્રુતની શૈલીની દૃષ્ટિએ ગમિક અને અગમિક સૂત્રોમાં વિશેષતા છે. શ્રુતના રચિયતાના ભેદથી અંગપ્રવિષ્ટ અને અનંગપ્રવિષ્ટ ભેદ પ્રતિષ્ઠિત છે. શ્રુતના સ્વાધ્યાયકાળની અપેક્ષાએ કાલિક અને ઉત્કાલિક સૂત્રોમાં અંતર છે.
ગમિક શ્રુતનું સ્વરૂપ સમજાવતાં સૂત્રકાર કહે છે કે દૃષ્ટિવાદ નામક શાસ્ત્ર ગમિક શ્રુતરૂપ છે અને સમસ્ત કાલિક શ્રુત અગમિક શ્રુતરૂપ છે.
ગમિક અર્થાત્ ‘ગમ’યુક્ત. સૂત્રકારે ‘ગમ’નું સ્વરૂપ બતાવ્યું નથી. ચૂર્ણિકાર તથા વૃત્તિકાર ‘ગમ’નું સ્વરૂપ બતાવતાં કહે છે :-‘રૂદ આફ્રિ-મધ્ય-અવસાનેપુ હ્રિવિત્ विशेषतः भूयोभूयः तस्यैव सूत्रस्य उच्चारणं गमः । तत्र आदौ 'सुयं मे आउसं तेणं भगवया एवमक्खायं ।' 'इह खलु' (बावीसं परीसहा समणेणं भगवया महावीरेणं कासवेणं पवेइया) इत्यादि । एवं मध्य अवसानयोः अपि यथासंभवं द्रष्टव्यम् । गमा अस्य विद्यन्ते इति મિમ્'' (નંદિવૃત્તી, પૃ. ૨૦૩, સૂ. ૪૪)
૭૯
‘ગમ’નો અર્થ છે પ્રારંભમાં, મધ્યમાં અને અંતમાં કંઈક પરિવર્તન સાથે ફરી ફરી તે જ સૂત્રનું ઉચ્ચારણ. જે શ્રુતમાં ‘ગમ’ હોય અર્થાત્ આ પ્રકારના સદેશ—સમાન પાઠ હોય તે ગમિકશ્રુત છે.
વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં ‘ગમ’ શબ્દના બે અર્થ કરવામાં આવ્યા છે ઃ
भंगं-गणियाइं गमियं जं सरिसगमं च कारणवसेण । गाहाइ अगमियं खलु कालियसुयं दिट्टिवाए वा ॥ ५४९||
આ ગાથાની વૃત્તિમાં બતાવવામાં આવ્યું છે કે વિવિધ પ્રકારના ભંગો—વિકલ્પોનું નામ ‘ગમ’ છે. અથવા ગણિત—વિશેષ પ્રકારની ગણિતની ચર્ચાનું નામ ‘ગમ’ છે. આ પ્રકારના ‘ગમ’ જે સૂત્રમાં હોય તે ગમિકશ્રુત કહેવાય છે અથવા સમાન પાઠોને ‘ગમ’ કહે છે. જે સૂત્રમાં કારણવશ સમાન પાઠ આવતા હોય તે ગમિક કહેવાય છે. સમવાયાંગની વૃત્તિમાં અર્થપરિચ્છેદોને ‘ગમ’ કહેવામાં આવેલ છે. નંદિસૂત્રની વૃત્તિમાં પણ ‘ગમ’નો અર્થ અર્થપરિચ્છેદ જ દર્શાવ્યો છે. શ્રુત અર્થાત્ સૂત્રના પ્રત્યેક વાક્યમાંથી મેધાવી શિષ્ય જે વિશિષ્ટ અર્થ પ્રાપ્ત કરે છે તેને અર્થપરિચ્છેદ કહે છે. આ રીતે જે શ્રુતમાં ‘ગમ’ આવતા હોય તેનું નામ ગમિક શ્રુત છે.
१. गमाः सदृशपाठाः ते च कारणवशेन यत्र बहवो भवन्ति तद् गमिकम् ।
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
