________________
જીવન-વિજ્ઞાત તન્મયતા થતાં સ્વસંવેદન જ્ઞાન ઊપજે છે – ધ્યાનનું ફળ અનુભવાય છે. સૂર્યાસ્ત પછી મૌનનો પ્રયોગ વિશેષપણે કરવા યોગ્ય છે.
ઉપસંહાર અને વિશિષ્ટ સૂચનો : આ પ્રમાણે ધ્યાનમાં મુખ્યપણે ઉપકારી એવા આ ચાર મુદાઓની વિચારણા પૂરી થઈ. આ સિવાય ધ્યાનની પ્રાયોગિક અંતરવિધિ પોતપોતાના ગુરુ પાસેથી જાણવી, પરંતુ સામાન્ય દૈનિક જીવનમાં ધ્યાનના અભ્યાસીએ પંદરવીસ મિનિટ ભક્તિનાં પદ બોલવાં અથવા ઉત્તમ મંત્રો અથવા ગાથાઓનો સ્વાધ્યાય કરીને પછી જ ધ્યાનનો પ્રયોગ ચાલુ કરવો. સદ્ગુરુની અથવા પરમાત્માની મુદ્રાનું ચિંતન ઉત્તમ અવલંબનરૂપ છે. ત્યાર પછી આત્મજ્યોતિનું ધ્યાન કે મંત્રાક્ષરોનું ધ્યાન પણ અભ્યાસી શકાય છે અથવા સૂક્ષ્મ તત્ત્વચિંતન (કર્મસિદ્ધાંતનું, લોકના સ્વરૂપનું અથવા બાર ભાવનાઓનું)થી પણ સંકલ્પ-વિકલ્પોને ઉપશમાવી સ્વરૂપ-સાન્નિધ્યનો અભ્યાસ કરી શકાય છે.
છેલ્લે, સાધક-મિત્રોને આ વસ્તુઓ પ્રત્યે જાગ્રત રહેવા ભલામણઃ
સાધનાનું સાતત્ય : ધ્યાનની ખરી સિદ્ધિ મનનો જય કરવાથી થાય છે અને મનનો જય કરવો એ કાંઈ સહેલી વાત નથી. દીર્ધકાળ સુધી જ્ઞાન, વૈરાગ્ય અને અભ્યાસથી તે ક્રમે કરીને જિતાય છે; માટે જ્યારે જ્યારે અભ્યાસ કરતાં નિરાશા ઊપજે, થાક લાગે, કંટાળો આવે ત્યારે હતાશ ન થતાં યથાશક્તિ જાગૃતિપૂર્વક અભ્યાસ જારી રાખવાથી લક્ષ્યની સિદ્ધિ થાય છે. સાધના વચ્ચે વચ્ચે તૂટી ન જાય તેનો લક્ષ રાખવાનો છે.
સત્સંગનું અવલંબન : મોટા ભાગે આ જમાનામાં સાધક
૫-૬૮
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
