Disclaimer: This translation does not guarantee complete accuracy, please confirm with the original page text.
## Chapter Nineteen
**289**
The sixth is Ashvakranta and the seventh is Abhirudgata. These seven are known as the Shadja grama Murchhanas. || 162 ||
Sauviri, Harinashva, Kalopanta, Shuddha Madhyama, Margavi, Paurivi, and Rishaka (Hrishaka) are the seven Murchhanas of the Madhyama grama, to be known by the wise. || 163-164 ||
Uttaramandra in Shadja, Abhirudgata in Rishabha, Ashvakranta in Gandhara, Matsarikrita in Madhyama, Shuddha Shadja in Panchama, Uttarayata in Dhaivata, and Rajani in Nishad are the seven Murchhanas of the Shadja grama. || 165-166 ||
Sauviri in Madhyama, Harinashva in Gandhara, Kalopanta in Rishabha, Shuddha Madhyama in Shadja, Margavi in Nishad, Paurivi in Dhaivata, and Rishaka (Hrishaka) in Panchama are the seven Murchhanas of the Madhyama grama. || 167-168 ||
These fourteen Murchhanas have four variations each: Shadava, Audava, Sadharana-krta, and Kakali. Thus, there are fifty-six variations. || 169 ||
The Murchhanas of both gramas are combined with Antar-svara. When they are combined appropriately, one Murchhana becomes two. This is explained in detail. || 170 ||
There are eighty-four types of Tana, of which thirty-five are produced from five notes and forty-nine from six notes. || 171 ||
________________
एकोनविंशः सर्गः
२८९
अश्वक्रान्ता तथा षष्ठी सप्तमी चामिरुद्गता । षड्जप्रामाश्रिता ह्येता विज्ञेयाः सप्त मूर्च्छनाः ॥ १६२ ॥ सौवीरी हरिणाश्वा च स्यात्कलोयवना [कलोपनता ] तथा । शुद्धमध्यमसंज्ञा च मार्गवी पौरवी तथा ॥ १६३ ॥ रिप्यका [हृष्यका] सप्तमी चेति मूर्च्छनाः सप्त वर्णिताः । मध्यमग्रामसंभूता बोद्धव्या बुद्धसत्तमैः ॥ १६४॥ षड्जेनोत्तरमन्द्रां स्यादृषभेनामिरुद्गता । अश्वक्रान्ता तु गान्धारे मध्यमे मत्लरीकृता ॥ १६५ ॥ पञ्चमे शुद्धषड्जा स्याद्धैवते चोत्तरायता । निषादे रजनी ज्ञेया इत्येताः सप्त मूर्च्छनाः ॥ १६६ ॥ मध्यमग्रामजाश्वापि मध्यमे गन्धरर्षभैः । षड्जेन च निषादेन धैवतेन च मूर्च्छनाः ॥ १६७॥ पञ्चमेन च विज्ञेया सौवीर्याथा यथाक्रमम् । रिष्यकान्ता [हृष्यकान्ता] इतोमाश्च ताश्चतुर्दश मूर्च्छनाः ॥ १६८॥ पट्चैकस्वरास्तानाः [ षट्पञ्चकस्वरास्तासां ] षाडवौडवसंश्रयाः ।
साधारणकृताश्चैव काललीसमलंकृताः ॥ १६९ ॥
I
आन्तरस्वरसंयुक्ता मूर्च्छना ग्रामयोर्द्वयोः । द्विधैकमूर्च्छनासिद्धिर्यथायोगट ११७०॥ तानाश्चतुरशीतिः स्युः पञ्चषट्स्वरसंभवाः । ते पञ्चत्रिंशदेकान्नपञ्चाशश्च यथाक्रमम् ॥ ३७१ ॥
छठी अश्वक्रान्ता और सातवीं आभिरुद्गता ये सात षड्ज ग्रामकी मूच्छंताएं हैं ॥१६१-१६२॥ और पहली सौवीरी, दूसरी हरिणाश्वा, तीसरी कलोपनता, चौथो शुद्धमध्यमा, पाँचवीं मागंवी, छठी पौरवी और सातवीं रिष्यका ( हृष्यका ) ये सात मूर्च्छनाएं मध्यम ग्राम में विद्वज्जनोंके द्वारा जानने योग्य हैं ॥१६३-१६४॥ षड्ज स्वरमें उत्तरमन्द्रा, ऋषभमें आभिरुद्गता, गान्धारमें अश्वकान्ता, मध्यममें मत्सरीकृता, पंचममें शुद्ध षड्जा, धैवतमें उत्तरायता और निषादमें रजनी मूर्च्छना होती है । ये मूर्च्छनाएँ षड्जग्राम सम्बन्धिनी हैं ।। १६५-१६६ ।। अब मध्यमै ग्राम सम्बन्धिनी मूच्र्छनाएं कहते हैं । मध्यम ग्रामके मध्यम, गान्धार, ऋषभ, षड्ज, निषाद, धैवत और पंचम स्वरमें क्रमसे सौवीरीको आदि लेकर हृष्यका तक सात मूच्र्छनाएँ होती हैं अर्थात् मध्यममें सौवीरी, गान्धारमें हरिणाश्वा, ऋषभमें कलोपनता, षड्जमें शुद्धमध्यमा, निषादमें मागंवी, धैवतमें पौरवी और पंचममें हृष्यका मूच्र्छना होती है। इस प्रकार दोनों ग्रामोंकी ये चौदह मूच्र्छनाएँ हैं" ।। १६७-१६८ ।। इन चौदह मूर्च्छनाओंके षाडव, औडव, साधारण-कृत और काकलीके भेद से चार-चार स्वर होते हैं । इस तरह इनके छप्पन स्वर हो जाते हैं । जिसकी उत्पत्ति छह स्वरोंसे होती है उसे षाडव और जिसको पाँच स्वरोंसे उत्पत्ति होती है उसे ओडव कहते हैं ' || १६९ || षड्ज मध्यम इन दोनों ग्रामोंकी मूच्र्छनाएँ अनन्तर स्वरसे भी संयुक्त होती हैं तथा इनका यथायोग्य मेल होनेपर एक मूच्र्छना दो रूप हो जाती है इसकी सिद्धि भी बतायी गयी है ||१०|| तान चौरासी प्रकारकी हैं इनमें पाँच स्वरोंसे उत्पन्न होनेवाली पैंतीश और छह स्वरोंसे उत्पन्न १. आधा ह्युत्तरमन्द्रा स्याद् रजनी चोत्तरायता । चतुर्थी शुद्धषड्जा तु पञ्चमी मत्सरीकृता ॥२७॥ अश्वक्रान्ता तु षष्ठी स्यात् सप्तमी चाभिरुद्गता । षड्जग्रामाश्रिता एता विज्ञेयाः सप्तमूर्च्छनाः ||२८|| नाट्य-शास्त्र अध्याय २८ । २ सौवीरी हरिणाश्वा च स्यात् कलोपनता तथा । चतुर्थी शुद्धमध्या तु मार्गवी पांरवी तथा ||२९|| हृष्यका चैव विज्ञेया सप्तमी द्विजसत्तमाः । मध्यमग्रामजा होता विज्ञेयाः सप्त मूर्च्छनाः ||३०|| ना. शा. अ २८ । ३. तत्र षड्जग्रामे - षड्जेनोत्तरमन्द्रा, निषादेन रजनी, धैवतेनोत्तरायता, पञ्चमेन शुद्धषड्जा, मध्यमेन मत्सरीकृता, गान्धारेणाश्वक्रान्ता, ऋषभेणाभिरुद्गता इति । ना. शा. पृ. ३२० । ४ अथ मध्यमग्रामे - मध्यमेन सौवीरी, गान्धारेण हरिणाश्वक्रान्ता ऋषभेण कलोपनता, षड्जेन शुद्धमध्यमा, निषादेन मार्गी, धैवतेन पौरवी, पञ्चमेन हृष्यका इति ना. शा. पू. ३२० । ५ एवमेताः क्रमयुताः षट्पञ्चाशत् स्वराः स्मृताः । षाडवोडवित संज्ञिताः पूर्णाः साधारणकृताश्चेति चतुविधाश्चतुर्दशमूर्च्छनाः । ना. शा. पृ. ३२० । ६. षट्पञ्चकस्वरास्तासां षाडवोडुवितस्मृताः । साधारणकृताश्चेति काकली संमलंकृताः ।। ७. अन्तरस्वरसंयुक्ता मूर्च्छना ग्रामयोर्द्वयोः॥ ३२॥ द्विविधैकमूर्च्छना सिद्धिः इत्यादि व्याख्यानेन नाट्यशास्त्रस्य ३२० पृष्ठे स्पष्टीकृतम् ।
રા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
