Page Text
________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૫૧ છે. એટલે દ્રવ્યતાહેતુને અને વહ્નિ સાધ્યને વ્યભિચાર આવતો હોવાથી (અર્થાત્ અવિનાભાવ-સંબંધ ન હોવાથી) પક્ષધર્મતા હોવા છતાં વદ્વિનો ગમક તે હેતુ બનતો નથી.
ઉત્તર- તપ તુ તો તે વાત અહીં પણ તુલ્ય જ છે. તત્વિત્રોાથે-તે માત-પિતાનું જે બ્રાહ્મણત્વ છે. તે જ બ્રાહ્મણત્વ તામ્ પુત્રના બ્રાહ્મણત્વનું ગમક બને છે. નટ-ભટાદિમાં પિતૃબ્રાહ્મણત્વ ન હોવાથી પુત્રીય બ્રાહ્મણત્વ સિદ્ધ થતું નથી. સારાંશ કે વિવક્ષિતપુત્રમાં અને નટ-ભટાદિમાં એમ બન્ને સ્થાને પક્ષધર્મતા ન હોવા છતાં એકસ્થાને અવિનાભાવ છે. ત્યાં સાધ્યસિદ્ધિ થાય છે. અને બીજા સ્થાને અવિનાભાવસંબંધ નથી. માટે સાધ્યસિદ્ધિ થતી નથી. એથી પક્ષધર્મતા હોય ત્યાં સાધ્યસિદ્ધિ થાય. અને પક્ષધર્મતા ન હોય ત્યાં સાધ્યસિદ્ધિ ન થાય. આવો નિયમ નથી. પુર્વ તારું -આમ હોવાથી અવિનાભાવ સંબંધથી યુક્ત એવો જે હેતુ હોય તે સહેતુ છે. તેથી તેને વ્યધિકરણ હેત્વાભાસ કેમ કહેવાય ? અર્થાત્ ન જ કહેવાય.
પ્રશ્ન- હેતુ પક્ષવૃત્તિ ન હોય છતાં જો અવિનાભાવસંબંધ હોય તો જ તે હેતુ સાધ્યનો ગમક બને છે. પરંતુ વ્યધિકરણ હેત્વાભાસ બનતો નથી. તેથી વ્યધિકરણ હેત્વાભાસનું લક્ષણ જો આવા પ્રકારનું કરવામાં આવે કે આધ્યાધિHપ્રયોગશ્ચ સાધ્યના નિર્ણયનો બોધ કરાવે જ એવો જે અવિનાભાવ સંબંધ માવા=સંબંધ, તેનો જ્યાં જ્યાં અભાવ હોય, સારાંશ કે સાધ્યનો બોધક એવો જે નિશ્ચિત અવિનાભાવ સંબંધ, તેનો અભાવ જ્યાં જ્યાં હોય છે તે વ્યધિકરણ હેત્વાભાસ તેનું કહેવાય. તો તો વ્યધિકરણહેત્વાભાસ સંભવેને ?
ઉત્તર- તવાન સમ્મતવિવુિં રોષ = જો તમે વ્યધિકરણહેત્વાભાસનું લક્ષણ આવા પ્રકારનું કરો કે “જ્યાં અવિનાભાવ સંબંધ ન હોય ત્યાં આ વ્યધિકરણહેત્વાભાસ કહેવાય. તો તેવો હેત્વાભાસ રૂપ દોષ અમને (જૈનોને) માન્ય છે. અમે તો તેને હેત્વાભાસ માનીશું. પરંતુ આવી વ્યાખ્યા કરવાથી “પ્રમેયત્વ” વગેરે (વ્યભિચારી) દોષવાળા હેતુઓ પણ વ્યધિકરણ જ થશે. પરંતુ વ્યભિચારી કહેવાશે નહીં, એવો તમને વાંધો આવશે. કારણકે-“પર્વતો વહ્નિમાન પ્રમેયાત્' આ અનુમાનમાં પ્રમેયત્વ હેતુની સાધ્યભાવમાં વૃત્તિ હોવાથી વ્યભિચારી હેત્વાભાસ છે. આ વાત સર્વ દર્શનકારોને સમ્મત છે. પરંતુ તમે વ્યધિકરણ હેત્વાભાસની જે વ્યાખ્યા બાંધી કે “જ્યાં જ્યાં અવિનાભાવ સંબંધ ન હોય તે હેતુ વ્યધિકરણ હેત્વાભાસ કહેવાય.” હવે અહીં પ્રયત્ન હેતુ પણ અવિનાભાવ સંબંધ વિનાનો છે જ. તેથી વ્યધિકરણ જ કહેવાશે. પરંતુ વ્યભિચારી કહેવાશે નહી, આવી તમને તકલીફ પડશે. તેથી જ્યાં જ્યાં અવિનાભાવ ન હોય તે બધા વ્યધિકરણ કહેવાય છે. તે વ્યાખ્યા પણ ખોટી છે. માટે વ્યધિકરણ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001268 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 3 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jain Dharm Prasaran Trust Surat |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |