Page Text
________________
રત્નાકરાવતારિકા ભાગ-૩
પરિચ્છેદ ૬-૮૧, ૮૨
૧૪૭
આ જ અનુમાનપ્રયોગમાં જો આ પ્રમાણે બોલવામાં આવે કે “તેથી શબ્દ એ કૃતક છે” તથા “તેથી કુંભ એ પરિણામી છે” આ બન્ને રીતમાં નિગમનાભાસ થાય છે. II ૬-૮૨
टीका - इह साध्यधर्मं साध्यधर्मिणि, साधनधर्मं वा दृष्टान्तधर्मिणि उपसंहरत उपनयाभासः ૬-૮૬
अत्रापि साधनधर्मं साध्यधर्मिणि, साध्यधर्मं वा दृष्टान्तधर्मिणि उपसंहरतो निगमनाभासः । एवं पक्षशुद्ध्याद्यवयवपञ्चकस्य भ्रान्त्या वैपरीत्यप्रयोगे तदाभासपञ्चकमपि तर्कणीयम् ॥६-८२ ॥
વિવેચન— હેતુનો પક્ષમાં ઉપસંહાર (કથન) કરવો તે ઉપનય” આવું લક્ષણ ત્રીજા પરિચ્છેદના ૪૯મા સૂત્રમાં કહ્યું છે. જેમકે ધૂમશ્ચાત્ર પ્રવેશે સૂત્ર-૫૦, આ પ્રદેશમાં ધૂમ છે. ‘ઘૂમવાનાં પર્વતઃ '' વહ્નિથી વ્યાપ્ય એવા ધૂમવાળો આ પર્વત છે. આવું કથન કરવું તે ઉપનય છે. સારાંશ કે હેતુનું જ કથન હોવું જોઇએ અને પક્ષમાં જ કહેલું હોવું જોઇએ. “હેતુ આધેય અને પક્ષ આધાર” આ પ્રમાણે જે પ્રતિપાદન થાય તે ઉપનય કહેવાય છે.
..
તેના બદલે સાધ્યધર્મનું (સાધ્યનું) જો પક્ષમાં પ્રતિપાદન થાય તો ઉપરોક્ત લક્ષણનું ઉલ્લંઘન થયું. જેમકે વૃદ્ઘિમાનવં પર્વતઃ આ ઉપનયાભાસ કહેવાય. અથવા સાધનધર્મનું જ (હેતુનું જ ) કથન કરાય, પરંતુ પક્ષને બદલે દૃષ્ટાન્ત ધર્મીમાં કહેવાય તો પણ લક્ષણનું ઉલ્લંઘન થવાથી ઉપનયાભાસ કહેવાય, જેમકે ઘૂમવાનયં મહાન : આ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને ગ્રંથકારશ્રી એક સુંદર દૃષ્ટાન્ત આપે છે કે
શબ્દઃ પરિણામી વૃતત્વાત્ અહીં શબ્દ એ પક્ષ છે. પરિણામી એ સાધ્ય છે. કૃતકત્વાત્ એ હેતુ છે. ય: ત: સ: રિગામી યથા વુક્ષ્મ: જે જે કૃતક છે તે તે પરિણામી (અનિત્ય) છે. જેમકે ઘટ, અહીં સુધી આ અનુમાન બરાબર છે. હવે વૃતવવાનાં શબ્દઃ આ પ્રમાણે સાધનધર્મનું સાધ્ય ધર્મીમાં પ્રતિપાદન કરવા રૂપે ઉપનય કહેવો જોઇએ, તેને બદલે ભૂલથી ‘રળામી ચ શબ્દ” આમ જો બોલાઇ જાય તો શબ્દનામના પક્ષમાં સાધનધર્મને બદલે સાધ્યધર્મનું પ્રતિપાદન કર્યું. માટે ઉપનયાભાસ. અથવા તા મ્મ: આ પ્રમાણે જો બોલાઇ જાય તો સાધન ધર્મનો જે સાધ્ય ધર્મમાં ઉલ્લેખ કરવાનો હતો તેને બદલે દૃષ્ટાન્ત ધર્મીમાં ઉલ્લેખ થઇ જવાથી આ પણ ઉપનયાભાસ કહેવાય છે. ૬-૮૧॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001268 |
| Book Title | Ratnakaravatarika Part 3 |
| Original Sutra Author | Vadidevsuri |
| Author | Kalyanbodhivijay |
| Publisher | Jain Dharm Prasaran Trust Surat |
| Publication Year | 2004 |
| Total Pages | 444 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati & Nyay |
| File Size | 9 MB |