________________
દ્વિતીય નિવ તિષ્યગુમ:
: ૩પ : સ્થવિરે–ભદ્ર! તમારા કહેવાને સારાંશ એ છે કેસિવાય જે વસ્તુ ન રહે તે વસ્તુ તે સ્વરૂપ માનવી જોઈએ. ઘટ પટાદિ વસ્તુઓ આકૃતિ સિવાય રહેતી નથી માટે આકૃતિ
સ્વરૂપ છે. એ જ પ્રમાણે અન્ય પ્રદેશ સિવાય આમાં પણ રહેતો નથી માટે આત્મા અત્યપ્રદેશરૂપ છે.
તિષ્પગુપ્તહા ! મારું કહેવું એ જ છે. અતિમ પ્રદેશ રહેવાથી જ આત્મા “આત્મા” એ વ્યવહાર પામે છે, માટે તે અન્તિમ પ્રદેશરૂપ છે. તેની સિદ્ધિ માટે પ્રવેગ નીચે પ્રમાણે છે. “મારમારસ્વઇવાડ, સયાજદ્દેશ વાત્મસરવ, વિદે વિદુઃ” (આત્મા છેલ્લા પ્રદેશરૂપ છે, છેલ્લે પ્રદેશ રહેતાં જ આત્મા રહે છે, છેલ્લે પ્રદેશ નથી રહેતો ત્યાં સુધી આત્મા પણ રહેતો નથી.)
સ્થવિરો- મહાનુભાવ! તમારો આ વ્યાપ્તિ પ્રવેગ ઠીક છે, પણ તેમાં જે હેતુ છે તે અસિદ્ધ છે. “છેલ્લે પ્રદેશ રહેતાં જ આત્મા રહે છે એટલે શું? આત્માના શેષ–બાકીના સર્વ પ્રદેશો કરતાં જેને છેલ્લે પ્રદેશ માનવામાં આવે છે, તેમાં વિશેષતા શું છે?
તિષ્પગુમ-જે છેલ્લો પ્રદેશ છે તેમાં ત્રણ વિશેષતાઓ છે. ૧. પૂરકત્વ. ૨ ઉપકારિત્વ. ને ૩ આગમપ્રતિપાદિ. તે આ પ્રમાણે. ૧. સર્વ પ્રદેશ મળ્યા છતાં જ્યાંસુધી છેલ્લે પ્રદેશ નથી મળતો ત્યાં સુધી તે અપૂર્ણ કહેવાય છે. જ્યારે છેલો પ્રદેશ મળે છે ત્યારે જ તે પૂરાય છે-પૂર્ણ થાય છે, માટે પૂરકત્વપૂર્ણ કારિત્વ એ પ્રથમ વિશેષ છે. ૨. જ્યાંસુધી છેલે પ્રદેશ નથી ત્યાં સુધી બીજા પ્રદેશે આત્મા એવા વ્યવહારને નથી પામતાં, છેલ્લે પ્રદેશ મળે છે એટલે બીજા પ્રદેશે પણ તે તે વ્યવહારને અનુભવે છે. એટલે છેલ્લે પ્રદેશ બીજા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
