________________
: ૧૧૬ :
નિતવવાદ : નર-નારી, પશુ-પક્ષી, કીડી-મકેડી, માખી-મચ્છર, ચાંચડમાંકડ, ઇત્યાદિ સર્વ જીવ છે. સોનું-રૂપું, ઈટ-ચુને, લેતુંલાકડું, વગેરે સર્વ અજીવ છે. આ બે સિવાય ને જીવ નામની કઈ વસ્તુ મળતી કે દેખાતી નથી માટે બે જ છે. પણ ત્રણ રાશિ નથી.” પરિવ્રાજકે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને આગળ કરી બે રાશિની સ્થાપના કરી.
પરિવ્રાજકજી ! તમે સુદેપસુન્દ ન્યાયથી બન્ને અનુમાને વ્યર્થ જશે એમ કહો છો તે ઠીક નથી. જ્યારે સામસામે પરસ્પર વિરુદ્ધ અનુમાન કરવામાં આવે ત્યારે સત્મતિપક્ષ નામના હેત્વાભાસથી બન્ને અનુમાન વ્યર્થ થાય છે, પણ તે ક્યારે કે –તે બન્ને અનુમાનો સમાન બળવાળાં હોય તો. પણ જો તેમાં એક અનુમાન વિશેષ બળવાળું હોય અને બીજું અનુમાન નિર્બળ હોય તો બલિષ્ઠ અનુમાન નિર્બળ અનુમાનને નકામું કરી–સતિપક્ષ દૃષથી દૂષિત કરે છે, ને પિતે પોતાના સાધ્યને સિદ્ધ કરવા સમર્થ બને છે. તમારું અનુમાન સ...તિપક્ષ સાથે અસાધારણ દોષથી પણ દૂષિત છે માટે નિર્બળ છે, એટલે તે નકામું થાય છે. અમે દર્શાવેલ સબળ હોવાથી ત્રણ રાશિને સિદ્ધ કરે છે. વળી “તમે પ્રત્યક્ષ અનુભવ બે રાશિને થાય છે, માટે બે રાશિ છે ” એમ સિદ્ધ કરો છો એ તે અમારી નરી અજ્ઞાનતા જ છે. તમે તમારા
* “સાક્ષણિક્ષશ્વાસ તુરતાવાર:” જેમાં સાધ્ય નિશ્ચિત હોય તે સપા, અને સાયના અભાવને નિશ્ચય હેય તે વિપક્ષ કહેવાય છે. તે બમાં હેતુ ન રહે ત્યારે “અસાધારણ” દોષ થાય છે. પ્રકૃતિમાં “જગતમાં એ જ રાશિ હોવાથી” એ હેતુ શુભ અને અશુભ એ સપક્ષમાં નથી રહેતું કારણ એ પણ શુભ, અશુભ અને શુભાશુભ એમ ત્રણ છે. અને વિપક્ષ વ્યાવૃત્ત તો છે જ; માટે અસાધારણ દોષ સંભવે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
