Gunratnakarchand

SR No.: 001192
Original Sutra Author: N/A
Author: Sahajsundar, Kantilal B Shah
Publisher: Shrutgyan Prasarak Sabha
Publication Year: 1998
Total Pages: 398
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati & Literature
File Size: 18 MB

Page 166

ગુણરત્નાકરછંદની સમીક્ષો / ૧૪૯ લઘુ રચનાઓ જ ગણવી પડે.
- ઉદયરત્નની “સ્થૂલિભદ્ર - નવરસ' સંવાદ) કાવ્ય મળે છે. પણ એમાં સ્થૂલિભદ્ર અને કોશાના સંવાદો દ્વારા કેટલુંક ભાવનિરૂપણ થયું છે અને વર્ષાઋતુ કે કોશાનાં ગાન-નર્તન આદિનાં સામાન્ય કોટિનાં વર્ણનો છે. એથી વિશેષ કોઈ કાવ્યસિદ્ધિ એ રચના પ્રગટ કરતી નથી.
સ્થૂલિભદ્રચરિત્રને નિરૂપતી, કથનાત્મક એવી ‘રાસ' સંજ્ઞાથી ઓળખાયેલી ઘણી કૃતિઓ તો અપ્રગટ જ છે. ઈ.સ.૧૫૬૬માં કવિ સમયસુંદરે (કવિયણ) રચેલ ૪૧૧ કડીનો સ્થૂલિભદ્રરાસ' કે ઇ.સ.૧૬૧૨માં કવિ ઋષભદાસે (શ્રાવક) રચેલ ૭૩૨ કડીનો સ્થૂલિભદ્ર રાસ જેવી દીર્ઘ કૃતિઓ હજી પ્રગટ થવી બાકી જ છે. જે કૃતિ વિશે આ શોધનિબંધ છે તે ૪૧૮ કડીની દીર્ઘ રચના “ગુણરત્નાકરછંદ તો આ બન્નેથી ય વહેલી રચાઈ છે અને ઘણી પ્રતો પ્રાપ્ય હોવા છતાં હજી અપ્રગટ જ હતી.
- હા, છેક ઈશુની ૧૩મી સદીમાં રચાયેલી અજ્ઞાત કવિ કૃત યૂલિભદ્ર રાસુ કતિ પ્રકાશિત થઈ છે પણ તે કેવળ ૪૯ કડીની રચના છે. એટલે સ્થૂલિભદ્રચરિત્રની ઘટનાઓ અહીં સંક્ષેપમાં જ ગૂંથાઈ છે.
સં. (
૧૮૧માં સોમસુંદરશિષ્યકત “સ્થૂલિભદ્રકવિત / ચરિત' કૃતિ પ્રગટ થઈ છે. એ ૭૨ કડીની રચના છે. પણ એમાં સ્થૂલિભદ્ર પ્રથમ ચાતુર્માસ ગાળવા કોશાને ત્યાં આવ્યા તે પછીનું જ પ્રસંગનિરૂપણ થયું છે.
ઈ.સ.૧૮૦૬માં ૫. વીરવિજયજીએ “સ્થૂલિભદ્રજીની શિયળવેલી' નામે ૧૮ ઢાળની લાંબી રચનામાં સ્થૂલિભદ્રકોશાના કથાનકને આલેખ્યું છે. એમાં કવિએ તિથિ, માસ, સંવાદ જેવાં સ્વરૂપોને વણી લેવાની તક લીધી હોઈ એ કૃતિ નોંધપાત્ર અને જાણીતી અવશ્ય બની છે. છતાંય, આ કૃતિ પણ કોઈ ઊંચી કાવ્યાત્મકતા સિદ્ધ કરતી નથી.
આ વિષયના સર્જનનું વિહંગાવલોકન કરતાં લાગે છે કે, સ્થૂલિભદ્ર-કોશાના વિષયવસ્તુને નિરૂપતી છંદ સ્વરૂપ ગુણરત્નાકરછંદ રચના એના વૈવિધ્યપૂર્ણ છંદોગાનની સાથે સાથે જે કાવ્યરૂપ પામી છે તે એને આ વિષયની નાની-મોટી રચનાઓમાં એક અતિ મહત્ત્વની કૃતિ ઠેરવે છે અને એ પ્રગટ થવા સાથે મધ્યકાલીન કાવ્યરચનાની વિશેષતા દશવનારું એક લાક્ષણિક ઉદાહરણ પ્રત્યક્ષ કરી શકાયું છે.