________________
ગુણરત્નાકરછેદની સમીક્ષા / ૧૪૧ મુરાદામ :
આ છંદ “ગુણરત્નાકરછંદની જુદીજુદી હસ્તપ્રતોમાં ઘણા ઉચ્ચારભેદ મળે છે. જેમકે મુત્તીયદામ, મુત્તાઈદામ, મોતીદામ, મુક્તાદામ વગેરે.
આ છંદમાં ૧૨ અક્ષર હોય છે. પહેલી માત્રા બાદ કરીને પછી ગાલલ સંધિનાં આવર્તનો શરૂ થાય છે. નીચે પ્રમાણે :
લ ગાલલગાલલગાલલગાલ ૧૨ અક્ષર ઝ બકઈ વીચ બફકઈ ચાલ ટ લફકઈ ટોલ ખ લકઈ ખાલ ભ ડકઈ ઢોર ક ડફકઈ ઝાડ ધ ડુકકઈ મેહ ફ ડકઈ તાડ
અહીં પહેલા અને બીજા તેમજ ત્રીજા અને ચોથા ચરણના ચરણાન્ત પ્રાસ મળે છે. રવાનુકારી શબ્દાવલિનો નાદવૈભવ છંદોલયને પૂરક બનતો જણાય છે.
ધર્મબોધનું પ્રયોજન
કાવ્યાત્મકતાના અંશો ધરાવતી આ કૃતિનું પ્રયોજન તો ધર્મબોધનું છે એ તો સ્વીકારવું જ પડે. આમેય મધ્યકાળનું મોટા ભાગનું સાહિત્ય ધાર્મિક પ્રયોજનથી રચાયેલું છે. જૈન સાહિત્ય મુખ્યત્વે જૈન સાધુકવિઓને હાથે સર્જાયેલું હોઈ વધારે ચુસ્તતાથી આ ધાર્મિક પ્રયોજનને વળગી રહેવાનું વલણ જોવા મળે છે. પણ સહજસુંદર જેવા કેટલાક કવિઓએ કાવ્યગુણનો છેદ ઉડાડીને કૃતિમાં ધર્મબોધનો હેતુ સિદ્ધ કર્યો છે એમ કહી શકાશે નહીં. આ કૃતિમાં મુખ્યતયા કર્યું પ્રયોજન સિદ્ધ થયું છે તે જોઈએ.
કૃતિ-અંતર્ગત કથાનો જ એક પ્રસંગ ટાંકીને વાત કરીએ તો સ્થૂલિભદ્ર કોશાને ત્યાં ચાતુર્માસ પૂરું કરી, કોશાને પ્રતિબોધી પાછા ફર્યા ત્યારે એમના ગુરુએ દુક્કર દુક્કર’ એમ બે વાર બોલીને શિષ્યનો આદર કર્યો. આ દુષ્કર કર્મ તે સ્થૂલિભદ્રનો કામવિજય. જે કોશાના પ્રેમમાં પડીને બાર વર્ષ સુધી એના આવાસમાં રંગરાગ અને ભોગવિલાસમાં રચ્યાપચ્યા રહ્યા એ જ કોશાને ત્યાં, ધૂલિભદ્રે દીક્ષિત થયા પછીનો પહેલો ચાતુમસ ગાળવાનો ગુરુનો આદેશ મેળવ્યો અને પાર પાડ્યો. પોતાને રીઝવવાના કોશાના અનેક પ્રયાસો છતાં, ધૂલિભદ્ર અટલ - અડગ રહ્યા અને કામવિજેતા બની શક્યા. જૈન ધર્મમાં સ્થૂલિભદ્રનો મહિમા આ કારણે જ વિશેષ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
