________________
૧૮૬ ] સિદ્ધસેન શતક
રાગ-દ્વેષ-મોહના આવેગ મનના સ્તરે ગરબડ પેદા કરે છે, જે કાયિકવાચિક ગરબડમાં પરિણમે છે. આ મનોવિકારોની પીડા, રોગની પીડા કરતાં ઓછી નહીં, કયાંય વધારે હોય છે. માનવો ભલે ગમે તેટલી વિવિધ જાતિઓમાં વહેંચાયેલા હોય, પણ રાગ-દ્વેષાદિ વિકારો અને તજન્ય પીડા તો સૌને સરખી જ થાય છે. દરેકને પાંચ ઈન્દ્રિયો મળેલી છે, તે તે ઈન્દ્રિયના ઉત્તેજક વિષયો પણ સર્વત્ર ઉપલબ્ધ છે. ઈન્દ્રિયનો વિષય સાથે સંપર્ક થતાં જ પૂર્વ સંસ્કારવશ માનસિક પ્રતિક્રિયા થાય છે. વિષયો સુખદઅનુકૂળ હોય તો રાગ અર્થાત્ “હજી વધુ જોઈએ’નો ભાવ અને વિષયો દુઃખદ-પ્રતિકૂળ હોય તો ષ – “ન જોઈએ એ પ્રકારનો ભાવ – ઉત્પન્ન થયા વિના રહેતો નથી. આ રાગ-દ્વેષ એ ખળભળાટ છે, અશાંતિ છે. આમાંથી જ અનાચાર કે અત્યાચાર જેવા દૂષણો જન્મે છે. માનવજાતનો આ સર્વવ્યાપી મહારોગ છે. દેશ-ભાષા-જાતિ-વર્ણ ગમે તે હોય, આ તકલીફ માનવમાત્રને સરખી જ થાય છે. ધર્મ આ ત્રિદોષનું ઉપશમન કરનારી સારવાર છે, ચિકિત્સા છે. રોગ સર્વ સામાન્ય છે, તો દવા પણ સૌને લાગુ પડે એવી જ હોવી ઘટે. ધર્મનો સંબંધ જાતિ-વર્ણ સાથે નથી. માનવમનના વિકારોના શમન સાથે છે. ધર્મ સાર્વજનીન છે, સર્વકાલીન છે.
ધર્મને એક ઉપચારપદ્ધતિના સ્વરૂપમાં જોવાથી ધર્મની પણ કસોટી થઈ જાય છે. ધર્મ જો રાગ-દ્વેષાદિ પડાનું ઉપશમન કરવાનું પરિણામ ન લાવી શકતો હોય તો તે કાં તો નકલી છે ને કાં તો તેનું યોગ્ય રીતે સેવન નથી થયું એ જણાઈ આવે છે. સાચો ધર્મસાધક તેનું કારણ શોધી શાંતિના માર્ગે આગળ વધે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
