________________
૧૬૪ [] સિદ્ધસેન શતક
સ્થિત્યંતર-સ્થાનાંતર પાછળનાં કારણો ભૌતિક જ હોય. આ કારણો શોધવા અપેક્ષાકૃત સરળ છે. ઠંડી-ગરમી, આઘાત-પ્રત્યાઘાત વગેરેની એક નિશ્ચિત અસર હોય છે, આ અસર માપી શકાય છે અને યોજનાપૂર્વક એવી અસર નિપજાવી પણ શકાય છે.
ચૈતન્યની અવસ્થાઓ પણ બદલાય છે. તેની પાછળનાં કારણો કયાં હશે ? ચૈતન્યની સુખી-દુ:ખી, શુદ્ધ-અશુદ્ધ અવસ્થાની જેમ બદ્ધ-મુક્ત એવી બે અવસ્થાઓ પણ છે. આ અવસ્થાઓ પાછળ બાહ્ય કારણો જ નહિ, આંતરિક કારણો પણ ભાગ ભજવતાં જણાય છે.
જીવંત પ્રાણીને ક્ષેત્ર અને સમયની અસર થતી જોવા મળે છે. અન્ય વસ્તુઓની અસર પણ થાય છે. ધાર્મિક ક્ષેત્રે જોઈએ તો તીર્થક્ષેત્ર, પર્યુષણાદિ પર્વનો સમય વગેરે ચોક્સ અસર કરે છે. તપ-જપ, દીક્ષા, વ્રત, પચ્ચખાણ, સામાયિક વગેરે વસ્તુઓ મોક્ષનાં સાધન તરીકે અપનાવવામાં આવે છે. દિવાકરજી કહે છે કે આ બધાં નિમિત્તો નિશ્ચિતપણે મોક્ષસાધક બને છે એવું માની શકાય નહિ. ભૌતિક પદાર્થની જેમ આ વસ્તુઓની ચોક્સ-નિશ્ચિત અસર નથી હોતી. આ બધું કરવાથી જ જો મોક્ષ સિદ્ધ થતો હોય તો દરેક સાધક-આરાધકને સરખું ફળ મળતું જોવા મળે. પણ તેવું જોવા મળતું નથી. માટે જ આ બાહ્ય નિમિત્ત ઉપરાંત કોઈ કારણ હોવું જોઈએ. અને આ કારણ તે ચૈતન્યની આંતરિક પરિણતિ-ભાવદશા. બંધન અને મોક્ષ આંતરિક કારણથી છે, એકલા બાહ્ય કારણથી નહિ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
