________________
સિદ્ધસેન શતક [] ૧૬૧
કર
અનુભૂતિ સમાન, છતાં વ્યવહાર જુદા
शेषवृत्ताशयवशात्
साम्यप्रकृतिभेदवत्। समानप्रतिबोधाना
मसमानाः प्रवृत्तयः।। (રૂ.ર૭) પૂર્વસંસ્કાર શેષ રહ્યા હોવાથી, વ્યવહારના ભેદથી અને આશય જુદા જુદા હોવાથી સમાન અનુભૂતિવાળા પુરુષોની પ્રવૃત્તિમાં, ત્રિગુણની તરતમતાથી પ્રકૃતિમાં પડતા ભેદોની જેમ, અસમાનતા હોય છે.
સાંખ્યદર્શન અનુસાર પ્રકૃતિ અને પુરુષ – એ બે મુખ્ય તત્ત્વો છે. પુરુષ એટલે ચૈતન્યતત્ત્વ. એ નિર્ગુણ છે, નિરાકાર છે; પરંતુ પ્રકૃતિ સાથે એકાકાર થતાં તેમાં સત્ત્વ-રજસ-તમસ એ ત્રિગુણનો ઉદ્ભવ થાય છે. બધા જ આત્માઓમાં આ ત્રણ ગુણ કાર્યરત હોવા છતાં બધા આત્માઓ સરખા નથી જોવામાં આવતા. કારણ કે દરેકમાં આ ત્રણ ગુણોનું સંયોજન એક સમાન નથી હોતું. આ થઈ બદ્ધ અવસ્થામાં રહેલા પુરુષની વાત. પુરુષ જ્યારે પ્રકૃતિની પકડમાંથી મુક્ત થાય છે ત્યારે શું બને છે ?
હું પ્રકૃતિથી ભિન્ન છું' એવું ભાન થાય છે તેને “વિવેકખ્યાતિ' કહે છે. આ સાક્ષાત્કાર થતાં પુરુષ મુક્ત થાય છે. હવે પૂર્વોપાર્જિત કર્મો શેષ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
