________________
૧૪ર [] સિદ્ધસેન શતક
સ્વયંસિદ્ધ છે. શરીર-મનને હું સમજી લેવા એ ભ્રાંતિ છે, પણ તો પછી હું દેહ નથી” એ અનુભવ થાય છે કોને ? એ ભાન પણ શરીર-મનને જ થાય છે એમ કહેતાં હાસ્યાસ્પદ સ્થિતિ થાય. “હું નથી' એવો બોધ વદતોવ્યાઘાત છે. હું નથી અર્થાત્ જાણનાર-અનુભવનાર નથી, તો પછી દુઃખનો દ્વેષ, સુખની ઈચ્છા કોને થાય છે ? સુખ-દુઃખનો અનુભવ અને તેના રાગ-દ્વેષનો અનુભવ પ્રત્યક્ષ છે જ. “હું છું' એવા અનુભવ પછી જ “મને રાગ-દ્વેષ થાય છે એ અનુભવ આવે, તે પહેલાં કે તે વગર નહિ.
આ “હું જે કંઈ છે તે નિત્ય તત્ત્વ છે કે અનિત્ય ? તે એક છે કે અનેક ? તે કર્તા છે કે અકર્તા ? આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર પણ અનેકાંતદૃષ્ટિથી મળશે. બંને વિકલ્પ કોઈક રીતે સાચાં છે એવા અનેકાંતનો નિષ્કર્ષ છે. નિત્ય જ છે અથવા અનિત્ય જ છે એવો કોઈ એક જ પક્ષ ગ્રહણ કરતાં સુખ-દુઃખ અને રાગ-દ્વેષની પ્રતિક્રિયા પાછી અસંગત ઠરશે. ચૈતન્ય તત્ત્વ નિત્ય જ હોય તો સુખ-દુઃખ પણ નિત્ય ઠરશે, અનિત્ય માનતાં સુખદુઃખનો વિચાર જ વ્યર્થ બની રહેશે. જે “હું પોતે જ નાશવંત છે તેના સુખ-દુઃખની ચિંતા કરવાનો અર્થ નથી. “આત્મા એક જ છે', “અનેક જ છે”, “કર્તા છે જ', “અકર્તા છે જ' વગેરે કોઈ એક વિધાનનો સ્વીકાર કરવા જતાં પણ આવી જ સ્થિતિ સર્જાશે.
જૈન તત્ત્વજ્ઞાન અનેકાંતદૃષ્ટિ લઈને ચાલે છે. રોજિંદો અનુભવ અને અંતિમ સત્ય – એ બંનેનું સંતુલન-સામંજસ્ય અનેકાંત દ્વારા જ જાળવી શકાશે એમ દિવાકરજી અહીં સૂચવી રહ્યા છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
