________________
૭૮ [.] સિદ્ધસેન શતક
શ્રી સિદ્ધસેનની લાક્ષણિક શૈલીનો આ નમૂનો છે. ઘણીવાર તેમને જે કહેવું હોય છે તે લક્ષણા-વ્યંજનાથી, અર્થપત્તિથી કહે છે. આથી જ કાવ્ય નિષ્પન્ન થાય છે. કવિનું કથન પૂરું થાય પણ તેનો નિષ્કર્ષ વાચક-ભાવકના મનમાં ક્ષણવાર રહીને આવે અને તેના ઊર્મિતંત્રને રણઝણાવે ત્યારે જ તો શબ્દોને કાવ્યત્વ સાંપડે છે.
દુઃખ સ્વયં ઉપાર્જિત હોય છે એવો જવાબ સંતોષકારક ન બને. કોઈ જાતે દુઃખી થવાનો વિચાર કે પ્રયત્ન ન કરે. વળી દુઃખના ઉદ્ભવમાં પોતા સિવાય અન્ય વસ્તુ-વ્યક્તિ સ્થિતિઓ ભાગ ભજવતી સાફ સાફ દેખાય છે.
દુ:ખ અચકૃત છે એમ કરાવવું પણ તર્કસંગત નહિ બને. કોઈની ઈચ્છા પ્રમાણે બીજાઓ સુખી-દુ:ખી થયા કરે એ પરિસ્થિતિ નરી અસંબદ્ધઅન્યાયપૂર્ણ લાગે છે.
પોતે અને બીજા એમ બંને સાથે મળીને દુઃખ માટે જવાબદાર છે એવું માનવા મન લલચાય ખરું, પણ એવી ભાગીદારી શકય નથી.
તો દુઃખ સહજ છે, અકારણ અને અકર્તક છે એમ માનવું ? એમ હોય તો આખી વાત અર્થહીન છે.
દુઃખ નિયતિનો જ એક હિસ્સો છે ? પૂર્વનિયત છે ? એમ હોય તો પછી દુઃખ દેનારને દંડ શા માટે થવો જોઈએ ?
છ દ્રવ્યો કે પંચમહાભૂતોની જેમ દુઃખ પણ નિત્ય તત્ત્વ છે અને પથરાની જેમ તે આપણી સાથે ભટકાયા કરે છે એમ માનવું? પરંતુ પૃથ્વીજળ-વાયુની જેમ દુઃખ નામના પદાર્થની એ જાતની પ્રાપ્તિ જગતમાં થતી
નથી.
“દુઃખ શું છે ?” નો જવાબ આ બધાના સરવાળામાં રહેલો છે. એકએક વિકલ્પ એકલો લઈએ તો દરેક જવાબ ખોટા છે. ભગવાને કહ્યું કે દુઃખ આ બધાની સહિયારી નીપજ છે. આ અનેકાંતવાદનો જવાબ છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
