________________
યોગદષ્ટિ-એક પરિશીલન
બદલે તેમાં દોષ જણાવવા માટે જે વિચારાય છે તેને સામાન્યથી કુતર્ક કહેવાય છે. શાસ્ત્રમાં કુતર્કને બોધરોગ, શમાપાય, શ્રદ્ધાભંગ, ભાવરિપુ વગેરે સ્વરૂપે વર્ણવ્યો છે. કુતર્કના કારણે જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, પૂર્વનું જ્ઞાન પણ નાશ પામે છે. તેથી તેને બોધરોગ કહેવાય છે. સામાન્ય રીતે હર્ષ કે વિષાદના સ્થાનમાં રતિ કે અરતિના અભાવને શમ કહેવાય છે. તે માનસિક સ્વસ્થતાનું ખૂબ જ મહત્ત્વનું કારણ છે. કુતર્ક કરનારાને કોઈ પણ રીતે માનસિક સ્વસ્થતા મળતી નથી. અસહ્નો અભિનિવેશ હોવાથી કુતર્ક કરનારાને મનમાં સદાને માટે અસ્વસ્થતા હોય છે, જે શમના અપાય(અભાવ)ને જણાવે છે. કુતર્ક કરનારાને આગમના અર્થનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત થતું નથી. તેથી જ્ઞાનથી પ્રાપ્ત થનારી શ્રદ્ધાનો કુતર્કના કારણે ભંગ થાય છે. આ રીતે પરમાર્થ-મોક્ષને ઉપયોગી કોઈપણ સાધનની પ્રાપ્તિના અભાવે કુતર્કને ભાવશ૩ વર્ણવ્યો
છે.
ગ્રંથકાશ્રીએ કુતર્કનો પરિચય કરાવવા માટે "દૂર નિકટ..” પદથી એક દષ્ટાંત સૂચવ્યું છે. આશય એ છે કે કોઈ એક નગરમાં ન્યાયદર્શન ભણનાર વિદ્યાર્થી ક્યાંથી આવતો હતો ત્યારે ગાંડા થયેલા હાથી ઉપર બેસેલા મહાવતે તેને કહ્યું કે “ભાઈ જલદીથી ખસી જા, આ હાથી મારે છે. આ સાંભળીને પેલા વિદ્યાર્થીએ કહ્યું કે-હે મૂરખ ! આ પ્રમાણે અસંબદ્ધ શું બોલે છે ? હાથી પ્રાસને મારે છે કે અપ્રામને મારે છે ? જો પ્રામને મારે તો તને સૌથી પહેલાં મારે અને જે અપ્રામને મારે તો ગમે તેટલા દૂર હોઈએ તોપણ બધાને મારે !'-આ પ્રમાણે તે બોલતો હતો એટલી વારમાં તો હાથીએ તેને પકડ્યો અને મહાવતે જેમ-તેમ કરીને છોડાવ્યો. ભાવાર્થ સ્પષ્ટ છે કે મહાવતની સીધીસાદી વાતમાં પણ કુતર્કના કારણે નૈયાયિક છાત્રની જેવી દુર્દશા થઈ એવી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
