________________
૧૧૬
શ્રી પંચ પ્રતિક્રમણ સૂત્ર
આ પ્રમાણે શ્રાવકના સામાન્ય જીવન ઉપરાંત તેનામાં સમ્યકત્વ હોવું જ જોઈએ, સમ્યક્ત્વ વિના દરેક વ્રતોનું કશું મહત્ત્વ નથી. તેથી સમ્યકત્વ વ્રતના અતિચારનું પ્રતિક્રમણ અને સાતમી ગાથામાં-સામાન્ય રીતે શ્રાવકના પહેલા વ્રતમાં માત્ર ત્રસ જીવોની દયા પાળવાનું તો વ્રત છે, છતાં છયેય કાયના જીવ બચાવવાની ફરજ ન ચૂકવા માટે હિંસાની નિંદાગર્ભ સૂચના થાય છે. એટલે ખાસ કારણ વિના કોઈ પણ જીવની હિંસા ન કરવાની ભલામણ સાથે એકંદર જીવદયાના પરિણામની ભૂમિકા દઢ કરવામાં આવે છે. પછી સામાન્યથી બાર વ્રતનું આ ગાથામાં અને વિસ્તારથી હવે પછીની ગાથાઓમાં પ્રતિક્રમણો થાય છે.
અણુવ્રતો અને ગુણ વ્રતો લાંબા વખત માટે (યાવત્ કથિક) અને શિક્ષાવ્રતોનો ટૂંકા વખત માટે [ઈત્વરકથિક) હોય છે. અણુવ્રતોનું સ્વરૂપ હવે પછી સમજાવીશું.
૧. સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત અને તેના અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ. ૧. પહેલું સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત એટલે-નિરપેક્ષપણે, સંકલ્પથી, નિરપરાધી, ત્રાસ, જીવની
હિંસા નહીં કરવાનું ઓછું વ્રત લેવાય છે, અને તેથી વિશેષ પણ વ્રત શ્રાવક લઈ શકે. પરંતુ તેથી ઓછું ન લઈ શકે. મુનિરાજને ત્રસ અને સ્થાવર જીવની હિંસાનો [૨૦ વસા દયા) સર્વથા
ત્યાગ હોય છે. ૨. ગૃહસ્થ -એકલા ત્રસ જીવોને ન મારે પરંતુ તેનો ધંધો, ઘર કામ વગેરે પ્રવૃત્તિમાં ત્રણ કે સ્થાવર
જીવની હિંસાથી બચવું મુશ્કેલ પડે છે. (૧૦ વસા) ૩. ત્રસ જીવમાં પણ-અપરાધી-ગુનેગાર-નુકસાન કરનારની હિંસાથી બચવું મુશ્કેલ પડે છે. (૫ વસા) ૪. નિરપરાધીમાં પણ સંકલ્પથી અને આરંભથી એમ બે પ્રકારે હિંસા થાય છે. તેમાં ધંધાની પ્રવૃત્તિમાં
આરંભથી થતી હિંસા ન રોકી શકાય. પરંતુ સંકલ્પથી ઈરાદાપૂર્વકની હિંસા કરે નહીં. (રા) વસા) ૫. સંકલ્પથી પળાતી અહિંસામાં પણ સાપેક્ષ-નિરપેક્ષ રીતે હિંસાનો સંભવ હોય છે. એટલે પુત્ર.
નોકર, ઘોડા વગેરેને શીખવવા માટે ઈરાદાપૂર્વક ઠપકો, તાડના તર્જન કરવાં પડે, ત્યારે સંકલ્પથી પણ સાપેક્ષ-કારણ પ્રસંગે હિંસા કરવી પડે, એટલે માત્ર “નિરપેક્ષ-વિના કારણ, સંકલ્પથી, નિરપરાધી ત્રસજીવની હિંસા ન કરવી” એવું ગૃહસ્થને માટે વ્રત ૧ વસો બાકી રહે છે. એટલે પરમ ત્યાગની દષ્ટિથી આ ઘણો જ સ્થૂલ ત્યાગ છે. આ તદ્દન ઉપર ઉપરની હિંસાના ત્યાગનું વ્રત રહે છે. સાપેક્ષપણે કરવી પડતી હિંસામાં પણ વધારે પડતી કરવામાં આવે, ત્યારે અતિચાર
લાગે છે. વ્રત અને તેના અતિચારની તારતમ્યતા નીચે પ્રમાણે સમજવી :
વ્રતપાલન - ક્રોધાદિક આવેશ પણ નહીં અને જીવની હિંસા પણ ન થઈ હોય, તેને બચાવવાની તત્પરતા અને વ્રતમાં જાગૃતિ. એ આદર્શવ્રત પાલન છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
