________________
પંચ પ્રતિક્રમણસૂત્રો
વિરાહીઅં સાથે તસ્સ મિચ્છામિ દુક્કડં પદનો સંબંધ છે. પણ કઈ કઈ જાતના અતિચારોનો સામાન્ય રીતે સંભવ છે ? અને કઈ કઈ રીતે ખંડના વિરાધનાનો સામાન્ય રીતે સંભવ છે ? તે સૂચવવા કાઇઓ વગેરે, નાણે દંસણે, તથા તિસ્તું વગેરે પદો છે.
८८
તિ ં ગુત્તીણં પાસેનું ચઉહું કસાયણં પદ ઊલટું છે. એક પાલનસ્વરૂપ છે અને એક ત્યાગસ્વરૂપ છે. અને એ ત્યાગ ક્ષયરૂપે, ક્ષયોપશમરૂપે કે ઉપશમ સ્વરૂપે હોઈ શકે, અને ત્રણેય રીતે ઇષ્ટ છે.
અહીં આવતું તસ્ય પદ કરેમિભંતે માંનું જ છે. આ સૂત્ર મૂળ આવશ્યક સૂત્રમાં પ્રાચીન શ્રમણ પ્રતિક્રમણ સૂત્રના એક ભાગ તરીકે છે. અધ્યાત્મ શાસ્ત્રને કેવી રીતે પલ્લવિત કરી તેને વ્યવહારુ સ્વરૂપમાં ગોઠવવામાં આવ્યું છે ? તે સૂત્રની રચના ઉપરથી પણ સમજાશે, અને સૂત્ર પદોનીછૂટી – અસમસ્ત છતાં જુસ્સાવાળી રચના સમજાશે, અને પરસ્પર વિચિત્ર વિચિત્ર સંબંધથી પદોના અર્થો જોડાયેલા માલૂમ પડે છે, જેનું વિવેચન ઘણું જ ગહન થાય. આ જ પદો બીજાં સૂત્રોમાં વળી જુદા જ ક્રમથી ગોઠવાયાં હોય છે. દાખલા તરીકે:- સવ્વસ્સવિમાં મન, વચન, કાયાની ક્રિયાનો ક્રમ છે. ત્યારે અહીં કાઈઓ, વાઇઓ, માણસીઓ એમ ક્રમ છે. કોઈ કોઈ ઠેકાણે સમ્યગ્ દર્શન જ્ઞાન અને ચરિત્ર ક્રમ છે. ત્યારે અહીં જ્ઞાન દર્શન ચરિત્ર એ ક્રમ છે.
આ બધો ક્રમ આનુપૂર્વી, અનાનુપૂર્વી વગેરે જૈન શાસ્ત્રોમાં બતાવેલી પદ્ધતિના નિયમો પ્રમાણે અને સહેતુક વ્યવસ્થિત જ હોય છે.
पंयायार सूत्रोनो विशेषार्थ :
॥ ૧ ॥ જ્ઞાનાચાર ।
૧. કાલ : યોગ્ય વખતે ભણવું, અયોગ્ય વખતે ન ભણવું. શાસ્ત્રમાં બતાવેલા અસ્વાધ્યાયના વખત ગુરુગમથી સમજી તે પ્રમાણે ટાળીને સ્વાધ્યાયના યોગ્ય વખતે શાસ્ત્રોનો અભ્યાસ કરવો.
૨. વિનય : જેની પાસે ભણતાં હોઈએ, તેના બીજા દોષો ન જોતાં તેમના તરફ હૃદયની ભકિત રાખવી, અને બાહ્ય ઉપચારથી પ્રતિપત્તિ પણ કરવી.
૩. બહુમાન : વિનય રાખવો એટલું જ નહીં, પરંતુ બહુમાન પણ સારી રીતે રાખવું.
૪. ઉવહાણ - ઉપધાન : જ્ઞાન ભણવા માટે કસોટી ખાતર અને આત્મગુણ ખીલવવા માટે શાસ્ત્રોકત રીતે તપશ્ચર્યા કરવી.
૫. અનિહ્નવ : જેની પાસે, અને જે અભ્યાસ કર્યો હોય તે છુપાવવું નહીં. અધ્યાપકમાં બીજા અલ્પ ગુણો હોય, તેથી લજ્જાદિક કારણે તેને પોતાના ભણાવનાર તરીકે જાહેર ન કરવા, એ દોષ છે.
૬. વંજણ : શુદ્ધ શબ્દોચ્ચારથી અભ્યાસ કરવો.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
