________________
अनुयोगद्वारसूत्रम् [सू०१५]
विशेषानेव वस्तुसत्त्वेन प्रतिपद्यतेऽसौ, न सामान्यम्, व्यवहारानुपकारित्वाद्विशेषव्यतिरेकेणानुपलभ्यमानत्वाच्चेति, अतोविशेषवादिनैगममतसाम्येनातिदिष्टः । अत्रचातिदेशेनैवेष्टार्थसिद्धेर्ग्रन्थलाघवार्थं संग्रहमतिक्रम्य व्यवहारोपन्यास: कृत इति भावनीयम् ।
संगहस्सेत्यादि, सर्वमपि भुवनत्रयान्तर्वर्ति वस्तु निकु रुम्बं संगृह्णाति सामान्यरूपतयाऽध्यवस्यतीति संग्रहः, तस्य मते एको वा अनेके वा अनुपयुक्तो 5 वाऽनुपयुक्ता वायदागमतो द्रव्यावश्यकं वा द्रव्यावश्यकानि वा तत् किमित्याह - से एगे त्ति तदेकं द्रव्यावश्यकम् । इदमत्र हृदयम् - संग्रहनयः सामान्यमेवाभ्युपगच्छति, न विशेषान्, अभिदधातिच - सामान्याद्विशेषाव्यतिरिक्ता वा स्यु:अव्यतिरिक्तावा? यद्याद्यः पक्षस्तर्हिनसन्त्यमी, नि:सामान्यत्वात्, खरविषाणवत्।अथापर: पक्षस्तर्हिसामान्यमेव ते, तदव्यतिरिक्तत्वात्, सामान्यस्वरूपवत्।तस्मात्सामान्यव्यतिरेकेण विशेषासिद्धेर्यानिकानिचिद् 10 द्रव्यावश्यकानि तानितत्सामान्याव्यतिरिक्तत्वादेकमेव संग्रहस्य द्रव्यावश्यकमिति।
उजुसुयस्सेत्यादि, ऋजुअतीता-ऽनागत-परकीयपरिहारेण प्राञ्जलं वस्तु सूत्रयति अभ्युपगच्छतीति ऋजुसूत्रः । अयं हि वर्तमानकालभाव्येव वस्त्वभ्युपगच्छति, नातीतं विनष्टत्वात्, नाप्यनागतम्, अनुत्पन्नत्वात्, वर्तमानकालभाव्यपि स्वकीयमेव मन्यते, स्वकार्यसाधकत्वात्, स्वधनवत्, परकीयं तु नेच्छति स्वकार्याप्रसाधकत्वात् परधनवत्, 15 तस्मादेको देवदत्तादिरनुपयुक्तोऽस्य मते आगमत एकं द्रव्यावश्यकमस्ति, पुहत्तं नेच्छइ त्ति अतीतानागतभेदतः परकीयभेदतश्च पृथक्त्वं पार्थक्यं नेच्छत्यसौ, किं तर्हि ? वर्तमानकालीनं स्वगतमेव चाभ्युपैति, तच्चैकमेवेति भावः।
तिण्हं सद्दनयाणमित्यादि, शब्दप्रधाना नया:शब्दनया:शब्द-समभिरूढवम्भूता:, ते हि शब्दमेव प्रधानमिच्छन्ति, अर्थं तु गौणम्, शब्दवशेनैवार्थप्रतीतेः । तेषां त्रयाणां 20 शब्दनयानां ज्ञायकोऽथ चानुपयुक्त इत्येतदवस्तु, न सम्भवतीदमित्यर्थः । कम्ह त्ति कस्मादेवमुच्यते इत्याह - जईत्यादि, यदि ज्ञायकस्त_नुपयुक्तो न भवति, ज्ञानस्योपयोगरूपत्वात् । इदमत्र हृदयम्- आवश्यकशास्त्रज्ञस्तत्र चानुपयुक्त आगमतो द्रव्यावश्यकमिति प्राग् निर्णीतम्, एतच्चामी न प्रतिपद्यन्ते, यतो यद्यावश्यकशास्त्रं जानाति कथमनुपयुक्तः ? अनुपयुक्तश्चेत् कथं जानाति, ज्ञानस्योपयोगरूपत्वात् ? 25
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
