________________
પ૪
પ્રથમ કર્મગ્રંથ
શબ્દાર્થ પુfમ = અનુગામી, વાય = વર્ધમાનક, ડિવા = પ્રતિપાતી, રવિણ = પ્રતિપક્ષીના ભેદથી, છઠ્ઠી = છ પ્રકારે, મોહી = અવધિજ્ઞાન છે. રિડમ = 2જુમતિ, વિતરૃ = વિપુલમતિ એમ બે પ્રકારે, મળનાd = મન:પર્યવજ્ઞાન છે, વર્તમ્ = કેવલજ્ઞાન, વિશાળ = એક પ્રકારનું છે.
ગાથાર્થ- અનુગામી, વર્ધમાન અને પ્રતિપાતી એમ ત્રણ ભેદ તથા તેના પ્રતિપક્ષી ત્રણ ભેદ મળી અવધિજ્ઞાન કુલ ૬ ભેદવાળું છે. ઋજુમતિ અને વિપુલમતિ એમ બે પ્રકારે મન:પર્યવજ્ઞાન છે. અને (અન્તિમ) કેવળજ્ઞાન એક જ પ્રકારનું છે. ૮.
વિવેચન =ઈન્દ્રિયોની અપેક્ષા વિના આત્મા પોતે સાક્ષાત્ રૂપી દ્રવ્યોને જે જ્ઞાનથી જાણી શકે તે જ્ઞાનનું નામ અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. તે જ્ઞાનના સામાન્યથી બે ભેદ છે. (૧) ભવપ્રત્યયિક અને (૨) ગુણપ્રત્યયિક, આ બન્ને પ્રકારનું અવધિજ્ઞાન અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષયોપશમથી થાય છે. પરંતુ ક્ષયોપશમ એ અત્યંતર કારણ છે. તથા બન્ને પ્રકારના અવધિજ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં તે ક્ષયોપશમ રૂપ અત્યંતર કારણ તો હોય જ છે. તેથી તે ક્ષયોપશમ સાધારણ કારણ કહેવાય છે. અને ભવ તથા ગુણ એકેક પ્રકારના અવધિજ્ઞાનનાં જ કારણો હોવાથી ભવ અને ગુણને અસાધારણ કારણ કહેવાય છે. તેથી બન્ને પ્રકારના અવધિજ્ઞાનમાં ક્ષયોપશમ સાધારણ કારણ હોવા છતાં તેની અવિવક્ષા કરીને વિશિષ્ટ કારણ ભવ અને ગુણને આશ્રયી આ બે ભેદો કરેલ છે
“ ભવ ” એ જ છે નિમિત્ત જેની પ્રાપ્તિમાં તે ભવપ્રત્યયિક અવધિજ્ઞાન કહેવાય છે. આ અવધિજ્ઞાન દેવ-નારકીને હોય છે. અહીં પણ ક્ષયોપશમ અત્યંતર કારણ તો છે જ, પરંતુ ગુણ કારણ નથી તેથી ગુણના વ્યવચ્છેદ માટે “ભવ જ” એમ જ શબ્દ વાપરવામાં આવેલ છે. દેવનારકીના જીવો ભલે ગુણોવાળા હોય કે ગુણોથી હીન હોય તથાપિ પંખીને ઉડવાની શક્તિની જેમ અને માછલાને તરવાની શક્તિની જેમ આ અવધિજ્ઞાન જન્મથી જ મળે છે અને મરણપર્યન્ત રહે છે. માટે ભવપ્રત્યયિક કહેવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
