________________
૩૦
પ્રથમ કર્મગ્રંથ
ગાથાર્થ-પાંચ ઈન્દ્રિયો અને મન એમ કુલ ૬ ઈન્દ્રિયો વડે થતા અર્થાવગ્રહ-ઈહા-અપાય અને ધારણા છ-છ પ્રકારે છે. આ પ્રમાણે મતિજ્ઞાન કુલ અઠ્ઠાવીસ ભેદોવાળું છે અને શ્રુતજ્ઞાન ચૌદ ભેદોવાળું અથવા વશ ભેદોવાળું છે. ૫.
વિવેચન-અર્થાવગ્રહ=“આ કંઈક છે” એવું તદન સામાન્ય, નામજાતિ-ગુણ-ક્રિયા કે દ્રવ્યની કલ્પના વિનાનું અવ્યક્ત જે જ્ઞાન તે અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે. પ્રાપ્યકારી એવી ચાર ઇન્દ્રિયોનો વ્યંજનાવગ્રહ અંતર્મુહૂર્ત સુધી ચાલે છે. ત્યારબાદ તે વ્યંજનાવગ્રહને લીધે તેના જ અન્તિમ સમયે “આ કંઈક છે” એવો જે તદન સામાન્ય અને અસ્પષ્ટ એવો અર્થનો બોધ થાય છે તે “અર્થાવગ્રહ” કહેવાય છે. તથા ચહ્યું અને મન અપ્રાપ્યકારી હોવાથી વ્યંજનાવગ્રહ થયા વિના દૂરથી જ વિષય ગ્રહણ કરતાં પ્રથમ સમયે જ અર્થાવગ્રહ થાય છે.
વ્યંજનાવગ્રહ જઘન્યથી આવલિકાના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ અને ઉત્કૃષ્ટથી શ્વાસોચ્છવાસ પૃથકત્વ થાય છે. પરંતુ તે બન્ને નાનાં-મોટાં અંતર્મુહૂર્ત જ કહેવાય છે. માટે વ્યંજનાવગ્રહનો કાળ અંતર્મુહૂર્ત છે અને
આ કંઈક છે' એવા પ્રકાના તદન અવ્યક્ત અર્થના બોધવાળા અર્થાવગ્રહનો કાળ માત્ર ૧ સમય છે. જેને શાસ્ત્રોમાં નૈૠયિક અર્થાવગ્રહ કહેવાય છે.
પ્રશ્ન- નૈયિક અર્થાવગ્રહ એવો ભેદ પાડવાની શું જરૂર? શું અર્થાવગ્રહના બીજા ભેદો છે કે જેથી આવું વિશેષણ જોડવું પડે ?
ઉત્તર- જો કે વાસ્તવિક અર્થાવગ્રહ આ એક સમયના કાળવાળો જે છે તે જ એક છે. તથાપિ ઉપચારથી બીજો અર્થાવગ્રહ પણ કહેવાય છે તેનાથી આ અર્થાવગ્રહને ભિન્ન સમજાવવાનૈઋયિક એવું વિશેષણ જોડેલું છે. ૧. નૈક્ષયિક-વાસ્તવિક-પારમાર્થિક-ઉપચાર વિનાનો અર્થાવગ્રહ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
