________________
કર્મવિપાક
૨૫
ઈન્દ્રિય અને વિષયનો સક્સિકર્ષ હોય પરંતુ જ્ઞાનની માત્રા જ્યાં જણાતી ન હોય તેને વ્યંજનાવગ્રહ કહેવાય છે. વ્યંજનાવગ્રહ શબ્દમાં બે વ્યંજન શબ્દો હતા તેમાંથી એક વ્યંજન શબ્દનો લોપ થયેલ છે. પ્રથમ વ્યંજન શબ્દનો અર્થ ઉપકરણેન્દ્રિય છે. વ્યથતે અર્થ અને તિ નમ્ વિષય જેના વડે જણાય તે વ્યંજન, વિષય જાણવાનું અસાધારણ કારણ. અહીં વિ ઉપસર્ગપૂર્વક રજૂ ધાતુથી કરણમાં અદ્ પ્રત્યય લાગીને વ્યંજન શબ્દ બનેલ છે. વ્યંજન એટલે ઉપકરણેન્દ્રિય. પુદ્ગલની બનેલી અંદર રહેલી અત્યંતર નિવૃત્તિ જે ઈન્દ્રિય છે તેમાં વિષય જણાવવામાં નિમિત્તભૂત બનવાની જે શક્તિ છે તેને ઉપકરણેન્દ્રિય કહેવાય છે.
બાહ્યનિવૃત્તિ ખ્યાન જેવી છે. અત્યંતરનિવૃત્તિ તલવાર જેવી છે. અને આ ઉપકરણેન્દ્રિય તલવારની ધારમાં રહેલી છેદનશક્તિ સદુશ છે. તેને વ્યંજન કહેવાય છે. બીજા વ્યંજન શબ્દનો અર્થ વિષય છે. વ્યક્તિ યત્ તત્ #નમ્, ઉપકરણેન્દ્રિય દ્વારા જે જણાય તે વ્યંજન, અહીં કર્મમાં अनट् प्रत्यय थयो छे व्यञ्जनेन व्यञ्जनस्य अवग्रहः इति व्यञ्जनावग्रहः ઉપકરણેન્દ્રિય વડે તે તે વિષયનું અસ્પષ્ટપણે જે જાણવું તે વ્યંજનાવગ્રહ. અહીં વચ્ચેના વ્યંજન શબ્દનો લોપ થઈ મધ્યમપદલોપી સમાસ થયો છે.
આ વ્યંજનાવગ્રહ ચકું અને મનનો થતો નથી. શેષ ચાર ઇન્દ્રિયોનો જ થાય છે. કારણ કે શેષ ચાર ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્યકારી છે અને ચક્ષુ તથા મન અપ્રાપ્યકારી છે.
જે ઇન્દ્રિયો વિષયની સાથે સંયોગ પામી છતી વિષયબોધ કરે તે ઇન્દ્રિયો પ્રાપ્યકારી કહેવાય છે. જેમ કાનમાં વક્તાનો શબ્દ પ્રવેશ કરે તો જ કાન સાંભળે છે. નાકની પાસે ફૂલ અડાડવામાં આવે અને તેની ગંધ નાકના છિદ્રમાં જાય તો જ જણાય છે. જીભની સાથે લાડવાનો સંયોગ થાય ત્યારે જ રસ જણાય છે. પાણીની ડોલમાં હાથ નાખીએ ત્યારે જ શીત કે ઉષ્ણની ખબર પડે છે. માટે શ્રોત્ર-ધ્રાણ-રસના અને સ્પર્શનેન્દ્રિય એમ ચાર પ્રાપ્યકારી છે. પરંતુ ચક્ષુ દૂર રહેલા વિષયને જાણે છે. દૂર દૂર
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
