________________
કર્મવિપાક
બોલવાથી, (૩) રાગોત્પાદક વચનો સાંભળવાથી, અને (૪) પૂર્વે અનુભવેલાં સુખો સ્મરણ કરવાથી, આ ચાર પ્રકારથી જીવને હાસ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં પ્રથમનાં ત્રણ સનિમિત્તક છે. છેલ્લામાં બાહ્યનિમિત્ત ન હોવાથી અનિમિત્તક છે. એમ બન્ને પ્રકારનાં હાસ્યો ચાર કારણો દ્વારા જે કર્મના ઉદયથી આ જીવને થાય છે. તે કર્મનું નામ હાસ્યમોહનીય કહેવાય છે.
ન
રતિ એટલે પ્રીતિ-સુખબુદ્ધિ, અને અતિ એટલે અપ્રીતિ-દુઃખબુદ્ધિ, નાખુશીભાવ, જે કર્મના ઉદયથી જીવને બાહ્યનિમિત્તો હોતે છતે અથવા બાહ્યનિમિત્તો વિના પૂર્વાનુભૂતના સ્મરણાદિથી જે પ્રીતિ-અપ્રીતિ થાય છે તે રતિ-અતિ મોહનીયકર્મ કહેવાય છે.
૧૦૧
પ્રશ્ન - રતિ એટલે પ્રીતિ-સુખની પ્રાપ્તિ. સાતાવેદનીયકર્મના ઉદયથી પણ જીવને સુખની પ્રાપ્તિ થાય જ છે, તો સાતાવેદનીય અને આ રતિમોહનીયકર્મમાં તફાવત શું ? તેવી જ રીતે અરતિ એટલે અપ્રીતિદુઃખ, તે અસાતાવેદનીયના ઉદયથી પણ જન્ય છે. તો તે અસાતા અને અતિમાં તફાવત શું ?
ઉત્તર - સુખ અને દુઃખનાં સાધનો મળવાં તથા તેનાથી સુખદુઃખનો અનુભવ થવો તે સાતા-અસાતા નામનું ત્રીજું વેદનીય કર્મ છે. અને મળેલાં તે સાધનોથી થતા સુખ અને દુઃખમાં સુખબુદ્ધિ અને દુઃખબુદ્ધિ તે રતિ-અતિ મોહનીયકર્મનો વિષય છે. સાનુકૂળતા અને પ્રતિકૂળતામાં પણ ચિત્તની જે અન્યથાવૃત્તિ છે તે રતિ-અરતિમોહનીયનો વિષય છે. જેમ કે ૩૪ અતિશયાદિ સુખસમૃદ્ધિમાં વર્તતા તીર્થંકરભગવન્તો રતિ વિનાના છે. અને પ્રતિકૂળતામાં વર્તતા બંધકમુનિના શિષ્યો તથા ગજસુકુમાલ મુનિ આદિ અરતિ વિનાના છે. ઈત્યાદિ. (જુઓ કમ્મપયડિ, બંધનકરણ ગાથા-૧ પૂ. ઉપાધ્યાયજીકૃત ટીકા).
૧. અન્યથાવૃત્તિ એટલે ચિત્તનું ઉલટું હોવાપણું, દુ:ખકાલે પણ મનમાં દુઃખનો અભાવ અને સુખકાલે પણ અનાસક્તિ.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
