________________
૧૦૦
પ્રથમ કર્મગ્રંથ
પરંતુ આ લોભ ન છૂટે. આ રીતે ચારે લોભ અનુક્રમે મંદ-તીવ્ર-તીવ્રતરતીવ્રતમ છે. સોળે કષાયોની પરસ્પર તીવ્રતા-મંદતા સમજાવવા માટે આ દૃષ્ટાંતો આપેલાં છે. ૧૯-૨૦. હવે નવ નોકષાયનું સ્વરૂપ સમજાવે છે.
जस्सुदया होइ जीए, हास रई अरइ सोग भय कुच्छा । सनिमित्तमन्नहा वा, तं इह हासाइ मोहणीयं ॥२१॥ (यस्योदयाद् भवति, हासो, रतिररतिः शोको भयं कुत्सा । सनिमित्तमन्यथा वा, तदिह हास्यादिमोहनीयम् ।)
શબ્દાર્થ:- Hસં=જેના, ૩યા=ઉદયથી, =હોય છે, ગી=જીવને વિષે, સ=હાસ્ય, –નર રતિ-અરતિ, સોના-મ=શોક અને ભય, છીં=જુગુપ્સા, નિમિત્તઋનિમિત્ત સહિત, અન્ના = નિમિત્ત વિના, વી=અથવા, તંતે કર્મ, ફુ=અહીં, હસા=હાસ્યાદિ તે તે નામવાળું, મોળીયં – મોહનીયકર્મ કહેવાય છે.
ગાથાર્થ:--જે કર્મના ઉદયથી આ જીવને નિમિત્ત સહિત કે નિમિત્ત વિના હાસ્ય-રતિ-અરતિ-શાક-ભય કે જુગુપ્સા ઉત્પન્ન થાય છે. તે કર્મને અનુક્રમે હાસ્યાદિ મોહનીયકર્મ કહેવાય છે. ૨૧.
વિવેચનઃ- જીવને હાસ્યાદિ થવામાં બાહ્ય નિમિત્ત હોય અથવા ન પણ હોય, પરંતુ અભ્યત્તર નિમિત્ત તો હોય જ. છતાં બાહ્ય નિમિત્તો લોકોની દૃષ્ટિએ દશ્ય છે અને અભ્યત્તર નિમિત્ત લોક-દૃષ્ટિએ દશ્ય નથી. તેથી હાસ્યાદિ ઉત્પન્ન થવામાં જ્યારે બાહ્ય નિમિત્તો હોય ત્યારે સનિમિત્તક કહેવાય છે. અને જ્યારે બાહ્ય નિમિત્ત ન હોય ત્યારે અત્યંતર નિમિત્ત હોવા છતાં પણ અનિમિત્તક કહેવાય છે.
હાસ્ય ઉત્પન્ન થવામાં ૪ કારણો છે. ઠાણાંગ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે હું ठाणेहिं हासुप्पत्ती सिया, तं जहा, पासित्ता, भासित्ता, सुणित्ता, संभरित्ता (૧) સામે તેવા પ્રકારનાં દ્રશ્યો જોવાથી, (૨) પ્રશંસાદિવાળાં વચનો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
