________________
अ. १. सू. २२-२३ ] काव्यानुशासनम्
व्यङ्गयस्य यथा
1
वाणियय हत्थिता कुत्तो अम्हाण वग्घकित्तीओ ।
जावि लुलियालयमुही घरंमि परिसुक्कए सुण्हा ॥ ३७ ॥ [स. श. ९५९ ]
अत्र: विलुलितालकमुखी तेनानवरतक्रीडासक्तिस्तथा च सततसंभोगक्षामता ध्वन्यते ।
व्यङ्ग्यस्य भेदानाह
व्यङ्ग्यः शब्दार्थशक्तिमूलः ॥ २२ ॥
शब्द शक्तिमूलोऽर्थशक्तिमूलश्वेति व्यङ्गयो द्विधा । उभयशक्तिमूलस्तु शब्दशक्तिमूलान्नातिरिच्यते शब्दस्यैव प्राधान्येन व्यञ्जकत्वात् । तत्र शब्दशक्तिमूलमाह
---
नानार्थस्य मुख्यस्य शब्दस्य संसर्गादिभिरमुख्यस्य च मुख्यार्थबाधादिभिर्नियमिते व्यापारे वस्त्वलङ्कारयोर्वस्तुनश्च व्यञ्जकत्वे शब्दशक्तिमूलः पदवाक्ययोः ॥ २३ ॥
अनेकार्थस्य मुख्यस्य शब्दस्याभिधालक्षणे व्यापारे संसर्गादिभिर्नि यन्त्रिते मुख्यस्य च गौणलाक्षणिक रूपस्य शब्दस्य मुख्यार्थबाधनिमित्तप्रयोजनैगौणीलक्षणारूपे व्यापारे नियन्त्रिते मुख्यस्य शब्दस्य वस्त्वलङ्कारव्यञ्जकत्वेऽमुख्यस्य च वस्तुव्यञ्जकत्वे सति शब्दशक्तिमूलो व्यङ्ग्यः । स च प्रत्येकं द्विधा । पदे वाक्ये च ।
संसर्गादयश्चेमे भर्तृहरिणा प्रोक्ताः
(8) संसर्गों विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता । अर्थः प्रकरणं लिङ्गं शब्दस्यान्यस्य सन्निधिः ॥
1. P बाणिय
Jain Education International
[ वा. प. का. २. श्लो. ३१७ ]
For Private & Personal Use Only
६.३
१०
१५
२०
www.jainelibrary.org
