Page Text
________________
અપભ્રંશ સંબંધી પ્રાચીન ઉલ્લેખો (અનુસંધાન)
૧૯૧
પ્રચલિત હતું તેના ચાર ભાગ જણાવે છે. ભામહ ત્રણ પાડે છે ત્યારે દંડી ચાર પાડી આગળ વધ્યા છે?૮ :
- ૨૭૦. “આર્યો (વિદ્વાનો) કહે છે કે આ સાહિત્ય વળી ચાર પ્રકારનું છે, નામે સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને મિશ્ર.
મહર્ષિઓએ સંસ્કૃતની વ્યાખ્યા દૈવી વાકુ - ભાષા તરીકે કરી છે. પ્રાકૃતમાં અનેક ક્રમો છે જેવા કે ‘તે (સંસ્કૃત)માંથી ઉદ્દભવ પામેલ - તભવ', ‘તેના જેવા - તત્સમ' અને “દેશી' (એટલે ગ્રામ્ય ભાષાને લગતા). આભીર વગેરેની ભાષા કાવ્યોમાં
અ'અંશ તરીકે ગણાઈ છે. શાસ્ત્રમાં (તે છતાં) સંસ્કૃત કરતાં જે બીજી એટલે સંસ્કૃત સિવાયની બધી તે “અપભ્રંશ” એમ જણાવ્યું છે. સંસ્કૃત કાવ્ય સર્ગો(પ્રકરણો) વગેરેમાં, પ્રાકૃત કાવ્ય સંધિક (ટીકાકાર સંધિને એક પ્રકારનો છંદ જણાવે છે) આદિમાં અને - અપભ્રંશ કાવ્ય તે આસાર આદિમાં અને મિશ્ર (સાહિત્યનો ચોથો પ્રકાર) કાવ્ય તે નાટક આદિમાં બદ્ધ થયેલ હોય છે. કથા (મિશ્ર સાહિત્યની એક જાતિ) સર્વ ભાષામાં અને વળી સંસ્કૃતમાં રચાયેલી હોય છે. આશ્ચર્યકારક અર્થવાળી બૃહત્કથા ભૂતભાષામાં
૨૭૧. આ પરથી એ સ્પષ્ટ છે કે અમુક ભાષાઓ સંબંધી બોલતાં દંડી સાહિત્યના દષ્ટિબિંદુથી કહે છે, નહીં કે ભાષાની દૃષ્ટિએ, છતાં આટલું તો પ્રકટ છે કે તે સમયે જે આભીર આદિ જાતિઓ બોલતી હતી તે ભાષાવિશેષનું નામ અપભ્રંશ હતું અને અપભ્રંશનો પ્રયોગ તે સમયે “સાહિત્યમાં થતો હતો. આ પ્રયોગ જેમ ભારતના સમયમાં સંસ્કૃત નાટકોમાં અમુક ઊતરતાં પાત્રો પ્રયોગ કરે તેવો પ્રયોગ નહોતો. જો તેમ હોત તો દંડી સાહિત્ય - વાત્મયના પ્રકાર પાડતાં તેના એક પ્રકાર તરીકે “અપભ્રંશ' નામનો પ્રકાર જણાવત નહીં. તે સ્પષ્ટ કહે છે કે અપભ્રંશ કાવ્યમાં આસાર આદિ કેટલાક છંદો વપરાતા હતા. નાટકોમાં અપભ્રંશ ઘણું જ અલ્પ પ્રમાણમાં અને અહીંતહીં ક્યાંક ગદ્ય તરીકે વપરાતું અને તેમાં પણ નિયમ તરીકે સર્વ નાટકોમાં તેનો ઉપયોગ થતો જ એવું નથી. આભીરાદિગિરઃ' એ આખી પંક્તિ માત્ર અપભ્રંશનું સર્વસાધારણ સ્વરૂપ સૂચવે છે એટલેકે કાવ્યમાં આભીર જેવા ઊતરતા લોકોના મુખમાં જે મૂકવામાં આવે છે તે અપભ્રંશ છે, પણ એ પરથી એક લોકજાતિની જ એ ભાષા
૪૮. તદેવ વાડ્મય ભૂયઃ સંસ્કૃત પ્રાકૃત તથા |
અપભ્રંશશ્ચ મિશ્ર ચેત્યાહુરાર્યાશ્ચતુર્વિધ || ૧-૩૨ સંસ્કૃત નામ દેવી નાગન્વાખ્યાતા મહર્ષિભિઃ | તભવસ્તત્સમો દેશીત્યનેકઃ પ્રાકૃતક્રમઃ || ૧-૩૩ આભીરાદિગિરઃ કાવ્યધ્વભ્રંશ ઈતિ સ્મૃતાઃ | શાસે તુ સંસ્કૃતાદ દપભ્રંશતયોદિતમ્ | ૧-૩૬ સંસ્કૃત સર્ગબલ્વાદિ, પ્રાકૃત સંધિકાદિક | આસારાદીન્યપભ્રંશો નાટકાદિ તુ મિશ્રકમ્ || ૧-૩૭
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 001039 |
| Book Title | Jain Gurjar Kavio Part 10 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mohanlal Dalichand Desai, Jayant Kothari |
| Publisher | Mahavir Jain Vidyalay |
| Publication Year | 1997 |
| Total Pages | 259 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati, Literature, & History |
| File Size | 14 MB |