________________
જૈન ફાગુકાવ્યો ઃ કેટલીક લાક્ષણિકતાઓ
જયંત કોઠારી
૧. જૈનેતરને મુકાબલે જૈન ફાગુકાવ્યો વિપુલ સંખ્યામાં મળે છે, જાણે એમ લાગે કે આ જૈન કાવ્યપ્રકાર છે ! જૈન ફાગુકાવ્યો ઓછામાં ઓછાં ૬૦ જેટલાં તો જાણવા મળે છે, જ્યારે જૈનેતર ફાગુરચનાઓ દશેકથી વધારે જાણવા મળતી નથી. ‘પ્રાચીન ફાગુસંગ્રહ' (સંપા. ભોગીલાલ સાંડેસરા, સોમાભાઈ પારેખ, ૧૯૬૦)માં સંગૃહીત ફાગુકાવ્યોમાં ૩૩ જૈન છે, ૫ જૈનેતર છે.
૨. જૈન ફાગુકાવ્યોનો રચનાસમય ચૌદમા શતકથી સત્તરમા શતક જેટલો ચાર સૈકાના પટમાં વિસ્તરે છે. જૈનેતર ફાગુકાવ્યો સોળમા શતક પછીનાં ખાસ મળતાં નથી.
આ પરથી સમજાય છે કે ફાગુકાવ્યની એક સાહિત્યપરિપાટી જૈન પરંપરામાં બંધાઈ છે.
૩. સૌ પ્રથમ ફાગુકાવ્યો જૈન કવિઓની રચનાઓ હોવાનું જ સમજાય છે. અજ્ઞાત કવિકૃત ‘જિનચંદસૂરિ ફાગુ' ૧૩૦૦ આસપાસની રચના છે અને જિનપદ્મસૂરિકૃત ‘સ્થૂલિભદ્ર ફાગુ’ ૧૩૪૦ આસપાસની રચના છે. જૂનામાં જૂનું જૈનેતર મનાતું ફાગુકાવ્ય અજ્ઞાત કવિકૃત ‘વસંતવિલાસ’ ગણાય. એનો રચનાસમય ૧૩૫૦ આસપાસનો ગણાય છે.
૪. ફાગ ગાવાનો જ નહીં, ખેલવાનો રમવાનો કાવ્યપ્રકાર હતો એવા ઉલ્લેખો જૈન ફાગુરચનાઓમાં વિશેષપણે મળે છે. જૈનેતર ફાગુરચનાઓમાં ફાગ ગાવાના ઉલ્લેખો મળે છે ને વસંતખેલનના ઉલ્લેખ પણ મળે છે પણ આ ફાગુરચના જ રમવા માટે – નૃત્ય સાથે ૨જૂ ક૨વા માટે છે એવા સ્પષ્ટ ઉલ્લેખો સાંપડતા નથી. ફાગુ બેલડીએ સ્ત્રીપુરુષની જોડીએ ગાવા-રમવાના ઉલ્લેખો પણ જૈન ફાગુરચનાઓમાં મળે છે. આ પરથી એમ લાગે છે કે ફાગુરચનાઓ આ રીતે રાસનૃત્ય સાથે ગાવાની પરિપાટી જૈન પરંપરામાં વ્યવસ્થિત અને દૃઢ હશે.
૪. ફાગ એટલે મૂળભૂત રીતે તો ફાગણ-ચૈત્રનો વસંતોત્સવ, વસંતખેલન, હોળીખેલન. ફાગુકાવ્યોનો વિષય પણ વસંતવર્ણન, અને એને અનુષંગે શૃંગારવર્ણન. પણ ‘ફાગુ'ને નામે ઓળખાવાયેલી આ રચનાઓ જૈન તેમજ જૈનેતર આ વિષયની મર્યાદામાં બંધાયેલી રહી નથી. અજ્ઞાત કવિકૃત ‘રિવિલાસ ફાગુ'નો મુખ્ય વિષય કૃષ્ણની રાસલીલાનો છે, તે સાથે એ સંક્ષેપમાં બાળલીલાને પણ સમાવે છે. ચતુર્ભુજકૃત “ભ્રમરગીતા ફાગ’ ભાગવતના
For Private & Personal Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org
