________________
નામ્મિ દંસમ્મિ સૂત્ર ૩૭
વંતિ સમિતિ, તીર્ફેિ મુન્નીěિ-પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્ત વડે.
“ઈર્યા, ભાષા, એષણા, આદાન-નિક્ષેપ અને પારિષ્ઠાપનિકા’” એ પાંચ સમિતિઓ છે અને “મનોગુપ્તિ, વચનગુપ્તિ અને કાયગુપ્તિ” એ ત્રણ ગુપ્તિઓ છે; તેમાં ‘સમિતિ’ સમ્યક્ ક્રિયારૂપ છે અને ‘ગુપ્તિ’ નિગ્રહરૂપ છે. એકમાં પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે કરવી, તેનું વિધાન છે અને બીજામાં પ્રવૃત્તિનાં જે મુખ્ય સાધનો મન, વચન અને કાયા, તેનો નિગ્રહ કેવી રીતે કરવો તેનું વિધાન છે. આ આઠ બાબતોને સમગ્રપણે ‘અષ્ટ પ્રવચનમાતા' કહેવામાં આવે છે. એમાં ‘પ્રવચન’ શબ્દથી પ્રવચનના સારરૂપ ચારિત્ર અને ‘માતા’ શબ્દથી તેને ઉત્પન્ન કરનાર-પાલન કરનાર-વૃદ્ધિ પમાડનાર એવો અર્થ લેવાનો છે. એટલે જેના વડે ચારિત્રનું ધારણ, પોષણ આદિ થાય છે, તેવા આઠ પ્રકારના નિયમોને ‘પ્રવચન-માતા' કહેવામાં આવે છે. કલિકાલ-સર્વજ્ઞ શ્રીહેમચંદ્રાચાર્યે યોગશાસ્ત્રના પ્રથમ પ્રકાશમાં કહ્યું છે કે :
"एताश्चारित्रगात्रस्य जननात् परिपालनात् ।
संशोधनाच्च साधूनां मातरोऽष्टौ प्रकीर्त्तिताः ॥४६॥"
“આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ સાધુઓનાં ચારિત્રરૂપી શરીરને (માતાની માફક) જન્મ દેતી હોવાથી, તેનું પરિપાલન કરતી હોવાથી, તેમજ તેની અશુદ્ધિઓ દૂર કરી તેને સ્વચ્છ-નિર્મળ રાખતી હોવાથી, તેમની આઠ માતારૂપે શાસ્ત્રોમાં કથન કરાયેલી છે.”
એ રીતે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ વડે ચિત્તની સમાધિવાળો આઠ પ્રકારનો આચાર, તે ‘ચારિત્રાચાર’ છે.
ચરિત્તાયાર-ચારિત્રાચાર.
‘ચારિત્ર’ બે પ્રકારનું છે : ‘સર્વવિરતિ' અને ‘દેશવિરતિ.' તેમાં ‘સર્વવિરતિ’ ચારિત્ર પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ સહિત પંચ મહાવ્રતના પાલનરૂપ છે. જ્યારે ‘દેશવિરતિ’ ચારિત્ર પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રતના પાલનરૂપ છે. એટલે અહીં પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિરૂપ ‘ચારિત્રાચાર'ની જે વ્યાખ્યા કરી છે, તે શ્રમણધર્મને અનુસરીને સમજવાની છે. તથા શ્રાવકધર્મમાં પણ સામાયિક, પોસહ આદિ વ્રતો વખતે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
