________________
૪૩૦૦ શ્રી શ્રાદ્ધ-પ્રતિક્રમણ-સૂત્રપ્રબોધટીકા-૨
(૪) (તાત્પયાર્થ)
સરસ-પિયંયુ-*વષ્ણુ-નવી પ્રિયંગુ જેવા નીલ વર્ણના.
શ્રીહેમચંદ્રાચાર્યે રચેલા શ્રીવીતરાગ-સ્તવનના સહજાતિશય વર્ણનમાં નીચેનો શ્લોક આવે છે :
“પ્રિયઙ્ગ-ટિ-સ્વર્ણ-પદ્મશાન-પ્રમ: ।
પ્રભો ! તવાધૌતવિ:, હ્રાય: મિત્ર નાક્ષિપેત ?॥'
‘હે પ્રભો ! પ્રિયંગુ, સ્ફટિક, સ્વર્ણ, પદ્મરાગ અને અંજનાના જેવી •પ્રભાવવાળી તમારી ધોયા વગરની નિર્મળ કાયા કોને આશ્ચર્ય પમાડતી નથી ?’
અહીં પ્રિયંગુનો અર્થ વિવરણકર્તા શ્રીપ્રભાનંદે ફલિનીલતા કરેલો છે. ‘તંત્ર પ્રિયનું ત્તિનીલતા ।' અને તેના પર અવસૂરિ રચનાર શ્રીવિશાલરાજે નીલવર્ણવાળું વૃક્ષ કરેલો છે. પ્રિય નૃતવર્ગો વૃક્ષઃ ।' એટલે પ્રિયંગુ શબ્દથી અહીં નીલવર્ણવાળી વિશિષ્ટ વનસ્પતિ સમજવાની છે.
સમવાય પત્ર-૧૫૨, આ. સમિતિમાં સુમતિ નામના ચૈત્યવૃક્ષના નામ તરીકે ઓવવાઈય સુ.માં તેમજ પાઈય લચ્છી નામમાલામાં પિતુ શબ્દ છે, એનો અર્થ એક જાતનું ઝાડ થાય છે. બીજો અર્થ પંતુ માલકાંગનું ઝાડ થાય છે. જીવાજીવાભિગમ પત્ર ૧૩૬, પં. ૧૦માં એક જાતનું પુષ્પ એ અર્થમાં વપરાયો છે. વિપાગસુય પત્ર ૮૮, પં. ૪ આ ધનદેવ સાર્થવાહની પત્નીના નામ તરીકે, આમાં પત્ર ૭૦૯, પં ૮.માં સંવેગના ઉદાહરણમાં અમાત્ય ધર્મઘોષની પત્નીના નામ તરીકે વપરાયેલ છે.
+ શ્રીહેમચંદ્રાચાર્ય અભિધાનચિંતામણિના ચોથા કાંડમાં જણાવ્યું છે કે ‘પ્રિયઙ્ગઃ પતિની શ્યામા' (શ્લો. ૨૧૫); એટલે પ્રિયંગુનાં અપરનામો લિની અને શ્યામા છે. પંડિતરાજ અમરસિંહે અમરકોષના બીજા કાંડમાં પ્રિયંગુના પર્યાય-શબ્દો આ મુજબ આપેલા છે : ‘શ્યામા, મહિતાયા, તતા, ગોવન્દ્રની, મુન્દ્રા, ઋત્તિની, પતી, વિબર્ડ્સેના, હ્રારા અને પ્રિય. રઘુવંશના આઠમા સર્ગમાં કવિ કાલિદાસે તિની શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે.
मिथुनं परिकल्पितं त्वया सहकार - फलिनी च नन्विमौ । अविधाय विवाहसत्क्रियामनयोर्गम्यत इत्यसाम्प्रतम् ||६१ ॥
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
