________________
પ૭૮૦શ્રી શ્રાદ્ધ-પ્રતિક્રમણ-સૂત્રપ્રબોધટીકા-૧
વિભક્ત કરેલું છે : (૧) તપ, (૨) સ્વાધ્યાય અને (૩) ઈશ્વર-પ્રણિધાન. તપ: સ્વાધ્યાયેશ્વ-પ્રાથાનાનિ ત્રિયાયો: ર- આ ત્રણ પ્રકારોમાં સામાયિકનું સ્વરૂપ સ્વાધ્યાયની મુખ્યતાવાળું છે, છતાં તેમાં તપ અને ઈશ્વરપ્રણિધાન એટલે ફલ-સંન્યાસનાં તત્ત્વો પણ યોગ્ય રીતે ગોઠવાયેલાં છે. સામાયિકમાં જે સમય જાય છે, તેમાં શારીરિક અને માનસિક એ બંને પ્રકારનું તપ હોય છે તથા તે સમભાવની સાધના અર્થે થતું હોઈને સર્વ પ્રકારનાં સાંસારિક ફળોની અભિલાષાથી રહિત હોય છે. એટલે સામાયિક એ યોગ છે-રાજયોગ છે-રાજયોગનું ક્રિયાત્મક સ્વરૂપ છે.
(૮) સાધ્ય, સાધક અને સાધના કોઈ પણ ક્રિયાની સિદ્ધિનો આધાર સાથે, સાધક અને સાધનાની યોગ્યતા અથવા શુદ્ધિ પર રહેલો છે. જો સાધ્ય યોગ્ય ન હોય તો તે માટે સાધના કરવાની જરૂર રહેતી નથી. જો સાધક યોગ્ય ન હોય તો તે સાધના કરી શકતો નથી, અને જો સાધના યોગ્ય ન હોય તો તેથી સિદ્ધિ થતી નથી. એટલે કાર્ય-સિદ્ધિ માટે સાધ્ય, સાધક અને સાધના એ ત્રણેની યોગ્યતા (વિશુદ્ધિ) જરૂરી છે.
(૯) સામાયિકનું સાધ્ય સામાયિકનું સાધ્ય સમભાવ છે, જેને સમત્વ, સમતા (વીતરાગતા), ઉદાસીનતા કે મધ્યસ્થતા પણ કહેવામાં આવે છે. આ ભાવને પ્રાપ્ત થનાર ભાવ-સમાધિમાં પ્રવેશ કરે છે, અર્થાત્ સ્થિતપ્રજ્ઞ બને છે અને અતિ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં અક્ષયસુખના નિધિ-સમી મુક્તિનો મહા-અંશ માણી શકે છે. એટલે નિરવધિ સુખ, પરમ આનંદ કે અનુપમ શાંતિ કે સમભાવનું પરિણામ છે અને તેથી સામાયિકની ક્રિયાની સાધ્ય તરીકેની યોગ્યતા સર્વ રીતે સિદ્ધ છે.
(૧૦) સામાયિકનો અધિકાર સામાયિકનો અધિકાર સૌ કોઈને છે; લિંગ, વય, વર્ણ, જાતિ કે રાષ્ટ્રની મર્યાદાઓ તેને બાધક નથી. તેમ છતાં તેની વિશિષ્ટ પ્રકારે સાધના કરવા માટે બે અવસ્થાઓ વિશેષ અનુકૂળ મનાયેલી છે. તેમાંની પ્રથમ અવસ્થા તે શ્રમણાવસ્થા, સાધુજીવન કે સર્વવિરતિપણું છે અને બીજી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
