Book Title: Yogdrushti Samucchaya Satiknu Dhayanarham Sanshodhan Sampadan
Author(s): Trailokyamandanvijay
Publisher: ZZ_Anusandhan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229690/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 155 yogadRSTisamuccaya - saTIkanuM dhyAnArha saMzodhana-sampAdana muni trailokyamaNDanavijaya mahAna yogAcArya zrI haribhadrasUri viracita yogagrantho, bhAratavarSIya prAcIna yogasamRddhino ApaNane sAMpaDelo amUlya vAraso che; yogaviSayaka maulika vicAraNA, navalI rajUAta, vividha yogaparamparAono sarasa samanvaya va. umadAM tattvo to A granthomAM che ja, paNa ethI vadhIne A granthonuM mukhya jamA pAsuM e che ke AnA praNetA svayaM yogamArganA nIvaDela sAdhaka che. eonI vANI anubhavajanya che. ane mATe ja A vANI hRdayasparzI, ApaNane haThAt yoga mATe prere tevI anubhavAya che. yogadRSTisamuccaya e haribhadrasUrijInI kAlajayI racanA che. kadamAM nAnakaDI hovA chatAM temAM rahelA uccakoTinA bhAvo ane anyatra alabhya evA ATha yogadRSTinI prarUpaNA dvArA karAyelA AtmakalyANamArganA vivecanane lIdhe e yogamArganA pathikone hamezAM AkarSatI rahI che. __ A granthanI svopajJa TIkA sAthenI tADapatra pothInA AdhAre thayelI saMzodhita-sampAdita vAcanA hamaNAM prakAzita thaI. Ama to A pUrve A grantha anekavAra prakAzita thaI cUkyo che. enA para aneka vivecano paNa lakhAyAM che. chatAM paNa A granthanuM pharI ekavAra prakAzana thayuM te bAbata Azcarya upajAve te svAbhAvika che. ane tethI ja A lekhamAM A prakAzananI jarUriyAta, A vAcanAmAM apanAvAyelI sampAdanapaddhati, A prakAzananI dhyAnArhatA va. jaNAvavA prayatna karela che. A prakAzananI jarUriyAta __vi.saM. 2065 nA cAturmAsa daramiyAna pUjya gurubhagavanta A. zrIzIlacandrasUrijI ma. pAse yogadRSTisamuccayana adhyayana karavAnuM thayu. A vakhate amArI pAse be mudrita vAcanA hatI. 1. divyadarzana TrasTa dvArA hAribhadrayogabhAratImAM prakAzita 2. Prof. L. Suali dvArA sampAdita ane Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 devacandra-lAlabhAI-phaNDa dvArA prakAzita. A banne vAcanA ochevatte aMze saMzodhanArha hatI. gurubhagavante keTaluka saMzodhana banne vAcanAnI meLavaNI dvArA to keTaluka svayaMprajJAthI karelu hatuM, parantu haju paNa keTalAMka sthaLe arthasaMgati nahotI thatI. pAThanI prAmANikatA pratye sandigdhatA rahetI hatI. A saMjogomAM gurubhagavantane prAcIna prata joDe mudrita vAcanAne meLavI jovA mana thayuM, ane sadbhAgye viduSI sAdhvI zrIcandanabAlAzrIjInA sahayogathI yogadRSTisamuccayasaTIkanI vi.saM. 1146mAM lakhAyelI tADapatra prati(khaNDita) ane sambhavataH 16mA saikAnI kAgadaprati prApta thaI. ___ A prato sAthe mudrita vAcanAne meLavI jotAM pUrve karelu saMzodhana to pramANita thayuM ja, paNa Dagale ne pagale navA zuddha pATha jaDatA gayA. sAthe ne sAthe ghaNI jagyAe navo pATha umeravAno thayo. keTalAka sAmAnya bhASAkIya pheraphAravALA pAThone dhyAnamAM na lahIe to paNa granthanA bhAvonA spaSTIkaraNa mATe anivArya gaNAya tevAM zuddhisthAno ghaNAM hatAM. mudrita azuddha ke khaNDita pAThane AdhAre thayeluM vivecanagata arthaghaTana, granthakAranA kathayitavyathI ghaNuM juduM paDatuM jaNAyuM. A pachI to abhyAsIo sudhI zuddhavAcanA pahoMcADavA- mana thAya e taddana svAbhAvika hatuM. e icchA ja prastuta prakAzananI jananI banI. _ vi.saM. 2066nuM varSa AgamaprabhAkara munizrI puNyavijayajI ma.nI dIkSAzatAbdInuM varSa hatuM. tenI ujavaNInA upalakSyamAM te mahApuruSanI ruci ane kAryone anurUpa kazaMka karavU, ane te rIte vAstavika ujavaNI karavI evo adhyavasAya gurubhagavantanA cittamA jAgyo. te adhyavasAya- ja sa-rasa pariNAma eTale prastuta sampAdana. sampAdana-paddhati A vAcanAnA sampAdanamAM mukhyatve traNa vastuo para bhAra mUkavAmAM Avyo che. (1) pAThasaMzodhana (2) vyavasthita mudraNa (3) granthanI upAdeyatAmAM vRddhi. pAThasaMzodhana - prAcIna lipinA keTalAka akSaronA tenAthI taddana judA evA atyAranA akSaro sAthenA sarakhApaNAne lIdhe ghaNIvAra bhramapUrNa vAMcana ane tene pariNAma bhrAmaka pATho sarjAtA hoya che. amAM paNa jyAre sarjAtA bhrAmaka Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 157 pAThanI saMgati koika rIte karavI zakya hoya tyAre to emAMthI bacavaM muzkela banI rahe che. AnuM eka uttama udAharaNa zloka-10nI TIkAmAM jovA maLyuM. AmAM TIkAkAre samyaktvanI vyAkhyA karatAM prazamAdi samyaktvanAM liGgonAM varNana, tattvArthabhASyagata vAkya uddhRta karyu che. ane pachI spaSTatA karI che ke prazama-saMvega-nirveda-e rIte samyaktvanAM liGgonuM kathana prAdhAnyanI apekSAe ja che. liGgonI prApti to Astikya-anukampA-nirveda-ema pazcAnupUrvIe thAya che. A mATe vAkya che - "yathAprAdhAnyamayamupanyAso lAbhazca pazcAnupUrvyA". AmAM 'lA'ne badale 'cA' paNa vAMcI zakAya tema hovAthI ane prAcIna 'bha' ane AjanA 'ru' vacce koi ja taphAvata nahIM hovAthI vAMcavAmAM Avyu - "cAruzca pazcA0' pachI AgaLa ca hoya to visargano o thavo sambhavita nahIM hovAthI pATha sudhAravAmAM Avyo- 'nyAsaH cAruzca pazcA0 A pAThane anusAre lakhAyelA vivecanomAM A kramanI cArutA ane prAdhAnyApekSI kramanI acArutA paNa pratipAdita karavAmAM AvI ! saMzodhakoe "0nyAsa AcArazca pazcA0" evo pATha paNa sUcavyo !! vAta kyAMnI kyAM pahoMce cha ! ghaNI vAra ApaNI AMkha alpaparicita zabdane sthAne samAnatA dharAvato ane vAkyamAM saMgata thaI zake tevo atiparicita zabda vAMcI le che. ane jo eq vyApakapaNe bane to mULa zabdanuM sthAna e hade jokhamAya che ke kALakrame Avo zabda ahIM hovo joie evI sambhAvanA paNa koine nathI lAgatI. jemake zloka-47 nI 3-4 paMkti - "citrA satAM pravRttizca, sA'zeSA jJAyate katham ?" AmAM 'sA'zeSA'nA spaSTIkaraNa mATe TIkA che - "tadanyApohataH". have uparokta paMktionuM vivecana karavAnuM thAya tyAre 'tadanyApohataH' zabdane najaraandAja karIne artha karavAmAM Ave che : 'munionI caityavandanAdi vividha pravRttio samagrapaNe kaI rIte jANI zakAya ?" A arthamAM be asaMgati cha : 1. 'azeSa' no artha 'sAkalyena' thAya nahIM ke 'tadanyApohataH' 2. tArA jevI prArambhika kakSAnI dRSTimAM samagra satpravRttinA jJAna- prayojana paNa nathI. have tADapatrIya pATha juo - "sA hyeSA jJAyate katham ?" AmAM 'hi = eva = tadanyApohataH' paNa saMgata thaI jAya che. ane tArAdRSTine ucita tAttvika arthaghaTana paNa tAravI zakAya che ke - "munionI pravRttio caityavandanAdi Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 anusandhAna - 53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga - 1 = = vividha prakAranI hoya che. mATe eSA A pravRtti prastuta pravRtti sAhi - munione mAnya ja haze, amAnya nahIM hoya, tevuM kaI rIte jANI zakAya ?" AvI tArAdRSTivALA jIvanI vicAraNA hoya che.' 'hyeSA' ne badale 'zeSA' vAMcavAthI UbhI thayelI bhrAnti granthakAranA AzayathI ApaNane keTale dUra laI jAya che ! saMzodhakonI saMzodhanadRSTi prAyaH upakAraka ja banI rahe che. paNa prAyaH zabda sUcave che tema koikavAra hAnikAraka paNa thAya che. zloka 82 mAM mULapATha hato - "AtmAnaM pAnsayantyete" jaDa loko pAparUpI dhULathI AtmAne kharaDe - che - evo eno bhAva hato have hastalikhitamAM 'n' no anusvAra lakhAto hato - 'pAMsayantyete'. AmAM jo koika kAraNe anusvAra na vaMcAya to 'pAsayantyete' vaMcAtuM hatuM, je svAbhAvika rIte saMzodhakone saMzodhana mATe prere tema hatuM. hastapratomAM sAmAnyataH 'za' ane 'sa' vacce arAjakatA pravartatI hatI, tethI ahIM paNa ema ja haze evuM samajI 'pAzayantyete' ema sudhAravAmAM AvyuM. 'AtmAnaM pAzayantyete' e vAkyano 'AtmAne bandhanagrasta banAve che' ema artha paNa besADI devAmAM Avyo. A saMzodhane 'pAnsayanti' sudhI pahoMcavAnI sambhAvanAne paNa naSTa karI nAMkhI. AzcaryanI vAta to e che ke Aje paNa A paMktinuM 'AtmAne pAparUpI dhULathI jaDa loko bAMdhe che' evaM dharAra vivecana karatI vakhate e paNa nathI vicAravAmAM AvatuM ke dhULathI bAMdhI kaI rIte zakAya ? pATha nakkI karatI vakhate tarkabaddha vicAraNA ane anya granthonA sandarbha para paNa AdhAra rAkhavAno thayo zloka 178 - paMkti 3 'sAtmIkRtapravRttizca' joie ke 'sAtmIbhUtapravRttizca' ? e prazna thayo 'kR' ane 'bhU' banne vAMcI zakAya tema hovAthI nakkI karavuM muzkela hatuM. have A paMkti asaGgAnuSThAna nAmanA zreSThatama yogane varelA yogInI dharmapravRtti kevI hoya te jaNAve che ane enA spaSTIkaraNa mATe TIkAmAM candanagandhanyAya apAyo che. vicAra e Ayo ke candanamAM gandha AtmasAt ja hoya ke e gandhane AtmasAt kare ? spaSTa che ke candanamAM gandha AtmIbhUta hoya ane tethI pATha paNa 'sAtmIbhUtapravRttizca' joie. SoDazakamAM paNa 'sAtmIbhUta' zabda maLyo (10.7). ethI ene ja svIkAryo. Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 159 zloka 170 ane 173 mAM TIkAno pATha mULamAM ghUsI gayo hato tene kADhI mULa zabdo yathAsthAne goThavavAnuM paNa tADapatranA AdhAre zakya banyuM. zloka 8 nI TIkAmAM prAtibhajJAnane anya darzanIo paNa nAmAntare svIkAre che e jaNAvatAM eka nAma nitIraNa AvyuM che. A nitIraNa zabda kayA darzanano che te khyAla nahIM AvavAthI e azuddha haze ema samajI enA nirIkSaNa, tIraNa va. sudhArA sUcavAyA che. tADapatramA A zabda para 'bauddhAnAm' evI TippaNI maLI. ane 'nitIraNa' zabda ja sAco hovAnI pratIti thaI, ethI AnandaAnanda thaI gayo. AvA AnandapUrNa anubhavo to ghaNA thayA, paNa badhAne ahIM varNavavAnI jagyA nathI. eka vAtanI khAtarI che ke A sampAdanane mANanArAne paNa evA ja anubhava thayA vagara nahIM rahe. eka vAtanI spaSTatA jarUrI che ke tADapatrIya bhinna pAThone yuktatA cakAsyA pachI ja svIkAravAmAM AvyA che. jyAM mudrita pATha ja vadhu upayukta lAgyo tyAM mudrita pAThane ja upara rAkhI tA. pAThane TippaNamAM mUkavAmAM Avyo che. jyAM mu. pATha paNa tA. pAThanI jema dhyAnArha lAgyo tyAM mu. pATha TippaNamAM Apyo che. abhyAsIonI suvidhA mATe tamAma saMzodhita pAThonI eka sUci paNa mUkavAmAM AvI che. vyavasthita mudraNa - AmAM virAmacihna, avagraha, avataraNacihna va.nI yojanA ane granthapratIka, avataraNikA, uddharaNa va.nA vibhAgano samAveza thAya che. A badhI bAbata svayaM bhale nAnI hoya, paNa ene lIdhe arthabodhamAM ghaNIvAra moTo pharaka paDI jAya che. dA.ta. zloka-159- avataraNikAvAkya zloka 158nI TIkAno antimavAkya tarIke mudrita thayuM che. A vAkyano 158mA zloka sAthe meLa goThavavo zakya ja nathI, chatAM varSothI ema ja chapAtuM Avyu che. zloka-98 TIkAmAM prekSAvAn mATe prayojAyelA zabda 'yathA''locitakAriNAM' nI jagyAe 'yathA locitakAriNAM' evo mudrita pATha keTalo judo artha darzAve che ! _ virAmacihnonI astavyastatA keTalI muzkelI sarje tenuM eka zreSTha udAharaNa zloka 94nI TIkAmAM jovA maLyuM. mudrita pATha Avo hato - "kozapAnaM vinA jJAnopAyo nA'styatra = svabhAvavyatikare yuktiH = Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 shussktrk-yuktyaa| kazcidaparo dRSTAnto'pyasyA'rthasyopodbalako vidyate navetyAha - viprakRSTo0" Ano artha samajavAmAM bahu muzkelI paDI hatI. eka to pahelAM koi dRSTAnta apAyuM ja nathI to apara dRSTAnta kevI rIte kahevAya ? bIjuM mULa zlokamAM Avelo 'yataH' zabda ahIM dRSTAnta phakta nidarzana mATe nahIM, paNa hetu tarIke che ema sUcavato hato, jyAre upara mujaba to ernu avataraNa phakta nidarzana mATe thatuM hatuM. praznottaranI A rIta paNa ayogya che ema nyAyano sAmAnya abhyAsI paNa kahI zake tema hatuM. A mATe tADapatramA joyuM to mUMjhavaNa ghaTavAne badale ora vadhI, kAraNa ke emAM 'vidyate evetyAha' hatuM, je sUcavatuM hatuM ke 'vidyate navetyAha' e arthanI aNasamajhane lIdhe karavAmAM Avelo sudhAro hato. have to 'kazcidaparaH' paNa kaI rIte joDaq e prazna banyo. bahu mathAmaNa karI tyAre acAnaka jhabakAro thayo ke pATha Ama hovo joie - "kozapAnaM vinA jJAnopAyo nA'styatra = svabhAvavyatikare yuktitaH = zuSkatarka-yuktyA kazcidaparaH / dRSTAnto'pyasyA'rthasyopodbalako vidyate evetyAha-viprakRSTo0" Ama virAmacihnonI goThavaNa badalavA mAtrathI badhI mUMjhavaNa TaLI jAya che te svayaM samajAya tevU che. vyavasthita mudraNa vidyArthIno aDadho zrama ocho karI nAMkhe che te jAtaanubhavanI vAta che ane ahIM mATe ja enA para eTalo bhAra mUkavAmAM Avyo che. granthanI upAdeyatAmA vRddhi yogadRSTi0mAM viSayanirUpaNa e rIte che ke ekamAMthI bIjA ane bIjAthI trIjA viSayamA praveza thato rahe. eTale ghaNIvAra evaM bane ke vidyArthIne samajhaNa ja na paDe ke A viSayano mULa viSaya sAthe kayo sambandha cha ? A mUMjhavaNa TALavA vistRta viSayAnukrama mUkavAmAM Avyo che. abhyAsIonI suvidhA mATe 1. mULapATha, 2. zlokAnukramaNikA, 3. uddhRtapAThasUci, 4. vizeSanAmasUci, 5. viziSTaviSayasUci, 6. dRSTAntAdisUci, 7. viziSTazabdasUci, 8. pAribhASika zabdasUci, 9. saMzodhitapAThasUci - evAM nava pariziSTo mUkavAmAM AvyAM che. AmAM 7-8 pariziSTa aMge thoDaMka kahevU jarUrI lAge che. zrIharibhadrasUrijInA vAGmayanI bhASA, zailI, viSayapasaMdagI va. tamAma pAsAM para bauddhadarzananI UMDI asara jaNAya che. teoe lalitavistarAdi granthomAM Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Disembara 2010 je rIte bauddhono sabaLa pratIkAra karyo che te jotAM bauddha granthonuM gambhIra adhyayana teoe kartuM haze te pratIta thAya che. lAge che ke te daramiyAna bauddhadarzananI yogasambandhita paribhASA, vicAraNA ane prarUpaNAthI teo avazya prabhAvita thayA haze. ane tene lIdhe teonA yogasAhityamAM evA keTalAya padArtho ane zabdo jovA maLe che ke je sAmAnyataH jainadarzanamAM pracalita nathI ane bauddhadarzanamAM te pracalita hovAnuM lAge che. jemake zraddhA mATe prayojelo 'adhimukti' zabda. A uparAnta anya yogadhArAonA tattvo - zabdo paNa teonI prarUpaNAmAM avazya samAyA che. vaLI, keTalAMka tattvonI jema keTalAka zabdo paNa teonI pratibhAno unmeSa che. yogadRSTi0mAM prayojelA AvA viziSTa zabdonI TIkAmAM teoe te zabdonA paryAyo ApyA che. keTalAka pracalita jaina zabdo ane viziSTa zabdonI viziSTa vyAkhyA paNa ApI che. A zabdonA AdhAre vividha yogadhArAonA paraspara AdAnapradAna ane samanvaya vize sarasa saMzodhana thaI zake tema hovAthI tevA zabdonI sUci banAvavAmAM AvI che. 7mA pariziSTamAM viziSTa zabda ane teno paryAyazabda mUkavAmAM AvyA che, jyAre 8mAmAM jenI viziSTa vyAkhyA karavAmAM AvI che tevA zabdo mUkavAmAM AvyA che, jemAM mahadaMze jaina pAribhASika zabdonI sAthe keTalAka viziSTa zabdono paNa samAveza thAya che. anya granthomAM prayojAyelA A zabdonuM arthaghaTana sugama bane te paNa A sUciono ADaphAyado che. A prakAzananI dhyAnArhatA Ama to koi paNa granthanI saMzodhita vAcanA dhyAnArha ja hoya che, paNa AnI dhyAnArhatA mATe eTale lakhavuM paDe ke A grantha mahadaMze vivecanonA AdhAre ja bhaNAya che- bhaNAvAya che. ane A bhaNanArAo ke bhaNAvanAo mULagranthane jovA-vAMcavA lagabhaga TevAyelA nathI hotA. eTale mULagranthane lagatuM game te kAma karavAmAM Ave, e lokone kazo phera nathI paDato. ane eTale ja A saMzodhita vAcanAne anusAre vivecanomAM yathocita parivartana karavA preraNA karavI jarUrI lAge che. 161 eka vAtanI spaSTatA karavAnI ke potAnI sAme azuddha pATha hovA chatAM prabuddha vivecako je hade sAcA arthaghaTana sudhI pahoMcyA che te navAI pamADe tevuM Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 anusandhAna-53 zrIhemacandrAcAryavizeSAMka bhAga-1 che. chatAMya zuddha pAThanA AdhAre thatuM arthaghaTana tenAthI judaM hoya temAM bemata nahIM. zloka 73mAM 'tathA'pravRttibuddhayA'pi' evo azuddha pATha ane tenI khaNDita TIkAne AdhAre thayeluM vivecana keTaluM parivartanIya che te saMzodhitapUrNapAThane joyA pachI svataH samajAya tevU che. zloka 32mAM 'sarvatraiva'no 'dInAdau' artha bhale saMgata thaI jato hoya, paNa haribhadrasUrijI 'hInAdau' thI je sUcavavA mAMge che te keTaluM mahattvapUrNa che ! zloka-16nI TIkAmAM 'bhagavadavadhUta' nAmanA sthAne 'bhagavaddatta' ke 'bhagavadantavAdI' va. bhramapUrNa vAMcanane lIdhe itihAsAdiviSayaka granthomAM thayelA ullekho paNa badalavA paDe tema che. DhUMkamAM, yogadRSTisamuccayanA tamAma abhyAsIoe A sampAdana avazya dhyAna para levA jetuM che. ante, A pustakanA pratibhAvarUpe vidvAn munirAja pUjya zrIdhurandharavijayajI ma. e lakhelA patrano keTaloka aMza uddhRta karIza ke jemAM ghaNuM badhuM samAI jAya che : "yogadRSTi maLyuM. sarasa kArya karyu.... je vyakti gItArtha nathI, chedanA jJAnathI pUrA mArganA utsarga-apavAda jANyA nathI, te A granthono upayoga zrotAone hatAza thaI jAya tevA ja vicAra-pravacana phelAvavAmAM kare che. A yogagrantho pUrvagatazrutanA aMzo che. AnA upara adhikArI vyakti sAme vAcanA thaI zake. vyAkhyAnamAM to bAlajIvonI adhikatA hovAthI A grantho nA levA joie evaM mAruM mAnatuM che. azuddha granthonA AdhAre azuddha prarUpaNA thAya tenuM mArjana koNa karaze ?" grantha - yogadRSTisamuccayaH saTIkaH kartA - zrIharibhadrasUrijI saM. - A. zrIzIlacandrasUrijI pra. - jainagranthaprakAzanasamiti - khambhAta, 2066 prApti - sarasvatI pustaka bhaNDAra, 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-1 zrI vijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira, 12, bhagata bAga, pAlaDI, amadAvAda-7