Book Title: Yoga ka Adhikari Haribhadriya yog ke Sandarbh me
Author(s): Aruna Anand
Publisher: Z_Parshvanath_Vidyapith_Swarna_Jayanti_Granth_012051.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211790/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA adhikArI : haribhadrIya yoga ke saMdarbha meM kumArI aruNA Ananda bhAratIya saMskRti kI yaha avadhAraNA hai ki sabhI prANiyoM ko paramAtmapada mokSa kI upalabdhi nahIM hotI / vividha yoniyoM meM janma-maraNa ke ananta AvartoM ko pAra karatA huA prANI jaba karma - bhUmi meM manuSya yoni prApta karatA hai tabhI use adhyAtma sAdhanA ke mAdhyama se mokSa prApta karane kA avasara sulabha hotA hai anyathA nahIM / manuSya yoni meM bhI sabhI prANiyoM ko mokSa prApta karane kA adhikAra prApta nahIM hotA / asaMkhya manuSyoM meM koI viralA hI prANI adhyAtma-sAdhanA kI ora unmukha hotA hai / manuSya kI svAbhAvika yogyatA evaM karma siddhAnta ke AdhAra para jaina paramparA meM mokSa prApta karane kA adhikAra kevala bhavya jIva 1. gAyanti devAH kila gItakAni dhanyAstu te bhArata bhUmi bhAge / svargApavargAspadamArgabhUte bhavanti bhUyaH puruSaH suratvAt // viSNu purANa 2 / 3 / 24 tulanA, sthAnAMgasUtra 3-3 (kha) bhAgavatapurANa 5/7/11 2. iyaM hi yoniH prathamA yAM prApya jagatIpate / AtmA vai zakyate tAtuM karmabhi: zubhalakSaNaiH / mahAbhArata, zAntiparva, 297/32 (kha) bhAgavatapurANa 11/9/29 3. gItA 7/3 4. ( ka ) arhadibhaH proktatattveSu pratyayaM saMprakurvate / zraddhAvantazca teSveva rocante te ca nityazaH // anAdinidhane kAle niryAsyanti tribhiryutAH / bhavyAste ca samAkhyAtA hemadhAtusamAH smRtAH / (kha) samyagdarzanAdibhirvyaktiryasya bhaviSyatIti bhavyaH / (ga) bhavyA : anAdipAriNAmikabhavyabhAvayuktA / (gha) bhavvA jiNehiM bhaNiyA iha khalu je siddhigamaNajogAu / te puNa aNAipariNAmabhAvao huti NAyavvA || varAGgacarita, 26/10-11 sarvArthasiddhi 8/6 nandIsUtra haribhadravRtti, pR0 114 zrAvakaprajJapti, 66 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ku0 aruNA Ananda ko pradAna kiyA gayA hai abhavya' ko nahIM / jisa prakAra mUMga meM koI dAnA aisA hotA hai jise 'kora isa 'koraDu' kA aisA svabhAva hai ki cAhe kitanA hI prayatna kara liyA jAe, parantu vaha pakatA nahIM hai / isI prakAra abhavya jIva meM bhI mokSa prApta karane yogya pariNAmoM kI sambhAvanA nahIM hotii| sabhI manuSya eka jaise svabhAva ke nahIM hote| jina manuSyoM meM mokSa prApta karane kI yogyatA vidyamAna hotI hai unameM kucha viziSTa prakAra ke guNa apekSita hote haiM / gItA meM kahA gayA hai ki sAttvika guNoM se alaMkRta vyakti hI mokSa sAdhanA meM saphala ho sakate haiM / adhyAtma-sAdhanA kI pAtratA prApta karane ke lie vahA~ tIvra vairAgya, zraddhA, Atmatattva tathA mokSa prApti kI jijJAsA Adi guNoM kA honA anivArya batAyA gayA hai / pAtaMjalayogasUtra meM bhI yoga-sAdhanA kA sarvaprathama ( upAya pratyaya) adhikArI banane ke lie manuSya meM zraddhA ( yoga-sAdhanA ke prati AstikatA va sammAna kA bhAva ) vIrya, sAdhanA ke prati abhi. ruci evaM utsAha, smRti ( apane lakSya evaM gantavya mArga kA avismaraNa) samAdhi (ekAgratA kI sAmarthya) aura prajJA (heya aura upAdeya ke viveka se yukta buddhi) Adi guNa apekSita batAe gae haiN| jaina paramparA meM bhI adhyAtma sAdhanA ke adhikArI bhavya jIvoM meM zraddhA, dharmazravaNa kI jijJAsA evaM saMyama puruSArtha kI kSamatA kA honA anivArya samajhA gayA hai| yahA~ yaha ullekhanIya hai ki ukta guNa sAmAnya vyakti ko lakSya karake nirUpita kiye gaye haiM / jo vyakti pUrva janma meM sAdhanA kI viziSTa koTi meM pahu~ca jAne para bhI parama lakSya 1. (ka) azraddadhAnA ye dharmaM jinaproktaM kadAcana / alabdhatattvavijJAnA mithyAjJAnaparAyaNAH / / anAdyanidhanA sarve magnAH saMsArasAgare / abhavyAste vinirdiSTA andhapASANasannibhAH / / varAG carita 26-8-9 samyagdarzanAdibhirvyaktiryasya bhaviSyatIti bhavyaH yasya tu na bhaviSyati so'bhavyaH / sa0 si. 6 / 6. abhavyAH anAdi pAriNAmikA bhavyabhAvayuktA: nandIsUtra haribhadravRtti, pR0 114 ) vivarIyA u abhavvA na kayAi bhavannavassa te paarN| gacchisu jaMti va tahA tattu cciya bhAvao navaraM / / -zrAvakaprajJapti 67. 2. (ka) nirvANa puraskRto bhavyaH / tadviparIto'bhavyaH / -dhavalApustaka pR0 150-151 (kha) bhavyatvaM nAma siddhigamanayogyatvamanAdipAriNAmiko bhAvaH / lalitavistarA, pR0 24. (ga) paJcasUtra haribhadravRti pR0 3, dharmabindu, municandravRti 2068 3. UvaM gacchanti sattvasthA madhye tiSThantiM rAjasAH / jaghanyaguNavRttisthA adho gacchanti tAmasAH / / gItA 14 // 18 4. vahI 6 / 36 5. gommaTasAra jIvakANDa 652 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA prArambhika adhikArI 159 ko prApta nahIM kara pAte, aise yoga- bhraSTa vyakti ko agale janma meM apane pUrva janma ke viziSTa saMskAra svataH prApta ho jAte haiM / isalie unake lie vartamAna janma meM ukta guNoM kI anivAryatA nahIM hotii| aise sAdhakoM ko pAtaMjala yogasUtra meM 'bhavapratyaya' ke nAma se abhihita kiyA gayA hai ' / inase bhinna 'upAya pratyaya' adhikArI meM hI uparokta guNoM kI apekSA hotI hai / kyoMki citta kI ekAgratA evaM samAdhi kI siddhi ke liye unheM jo viziSTa prayAsa karanA par3atA hai vaha ukta guNoM ke binA sambhava nahIM hotA 5 jaina paramparAnurUpa yogasAdhanA kA vAstavika adhikArI cAritra sampanna vyakti hotA hai / vahA~ cAritra se sampanna hone ke lie jIva kA samyagdRSTi tathA tattvajJAnI ( samyagjJAnI ) honA anivArya mAnA gayA hai / samyagdRSTi ( samyagdarzana ) kI pAtratA ke lie yaha Avazyaka hai ki karmoM kA AvaraNa itanA manda par3a jAe ki jIva dvArA samyagdarzana kI prApti hetu kiye jA rahe puruSArtha kI saphalatA nizcita ho jAe arthAt samyaktva prApti kA niyata kAla samupasthita ho gayA ho / ukta kAla tabhI sambhava hai jaba jIva ke saMsAra bhramaNa kA kAla adhika se adhika ardhapudgala parAvartana jise AcArya haribhadra ne caramAvarta yA carama pudgalAvarta ke nAma se abhihita kiyA hai, mAtra zeSa raha gayA ho / 5 AcArya haribhadra prathama vyakti haiM jinhoMne ukta tathya ko anubhava kiyA hai aura apane sabhI dhArmika, dArzanika evaM yoga granthoM meM usakI carcA kI hai / unake matAnusAra yoga kA adhikArI hone ke lie yaha Avazyaka hai ki tIvra karmabandha kI sthiti na ho, kyoMki karmabandha tIvra yA utkRSTa sthiti vAle jIva meM antarmukhI pravRtti kI sambhAvanA nahIM hotI / aise jIva ko AcArya haribhadra ne 'apunarbandhaka' nAma se abhihita kiyA hai / " ise zuvalapAkSika bhI 1. pA0 yo0 sU0 1 / 19 2 . vahI 120 3. tattvArthasUtra 11; uttarAdhyayanasUtra 25 / 29; bhagavatI ArAdhanA 735 4. jIva dvArA loka vyApta samasta pudgaloM ko eka hai use pudgala parAvarta kahate haiM, isameM kucha hI jAtA hai / 5. carama pudgalAvarta yA caramAvarta anAdi saMsAra kA vaha sabase choTA va antima kAla hai jise bhogane ke pazcAt jIva puna: janma-maraNa ke cakra meM nahIM par3atA / bAra grahaNa va tyAga karane meM jitanA samaya lagatA kAla kama ho to use ardha- pudgala parAvarta kahA 6. jaina zAstroM meM mithyAtva (mohanIya karma) bandha kI utkRSTa sthiti sattara kor3A kor3I sAgara pramANa' tathA jaghanya sthiti antaH kor3A-kor3I sAgaropama mAnI gaI hai / - gommaTasAra 106 para karNATaka vRtti 7. yogabindu 101; yogazataka 10 tulanA pA0 yo0 sU0 2 17, 18: 8. yogabindu - 178 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ku0 aruNA Ananda kahA gayA hai' / kyoMki isameM mohanIyakarma ke tIvra bhAva kI kAlimA rUpI kRSNapakSa kA andhakara naSTa ho jAtA hai aura AtmA ke svAbhAvika guNoM ke AvirbhAva rUpa zuklapakSa kA prakAza udita hone lagatA / ukta sthiti samyagdarzana prApta hone se pUrva kI hai / isIliye apunabandhaka ko samyagdRSTi se bhinna samajhanA cAhiye / prArambhika yogAdhikArI kI anivArya yogyatA jisa prakAra, kisI kArya ko prArambha karane se pUrva Avazyaka taiyArI ke rUpa meM usa kArya ko karane kI yogyatA arjita karanI par3atI hai usI prakAra adhyAtma / yoga-sAdhanA prArambha karane se pUrva bhI prArambhika yoga-sAdhaka ko kucha aise kartavyoM kA pAlana karanA cAhie jinase yoga-sAdhanA ke liye yogya manobhUmi taiyAra ho jAe / prAyaH aisA dekhA jAtA hai ki kabhI-kabhI manuSya AdhyAtmikatA ke nAma para avazya AcaraNIya sAmAjika kartavyoM ko jAnabUjha kara chor3a detA hai, jisase AdhyAtmika mArga avaruddha ho jAtA hai / isaliye AcArya haribhadra ne yoga-sAdhanA prArambha karane se pUrva sAmAnya gRhastha sAdhaka ke lie AcaraNIya kucha Avazyaka niyamoM kA vidhAna kiyA hai jo yogabindu meM pUrva sevA, yogadRSTisamuccaya meM yoga bIja tathA yoga zataka meM laukika dharma" ke nAma se varNita haiM / pUrvasevA meM ukta niyamoM kA itanA vyApaka evaM spaSTa rUpa se citraNa huA hai ki yoga bIja evaM laukika dharma meM ullikhita kartavya karma bhI usI meM antarbhUta ho jAte haiM / pUrva sevA meM gurudevAdi pUjya varga kI sevA, dIna janoM ko dAna denA, sadAcAra, tapa aura mukti ke prati adveSa bhAva Adi kriyAe~ samAviSTa haiM / 6 inakA saMkSipta varNana isa prakAra hai ( 1 ) deva- guru pUjana yoga ke sAdhaka ke lie sarvaprathama yaha jAnanA Avazyaka hai ki zAstroM dvArA kevala yoga ke saiddhAntika pakSa kA jJAna hotA hai / yoga ke vyAvahArika pakSa ko jAnane ke lie yogya guru kA sAnnidhya apekSita hai / 1. yogabindu -- 72; yogadRSTisamuccaya 24 2. kRSNapakSe parikSINe zukle ca samudaJcati / dyotante sakalAdhyakSAH pUrNAnandavidhoH kalAH / / jJAnasAra 18. 3. yogabindu 109-149 4. yogadRSTisamuccaya 22, 23, 27, 28 5. yogazataka 25, 26 6. ( ka ) pUrvasevA tu tantrajJairgurudevAdipUjanam / sadAcArastapo muktyadvaSazceha prakIrtitA / / yogabindu 109 (kha) paDhamassa logadhamme parapIDAvajjaNAi oheNaM / dINadANAi gurudevAtihiyA ahigicca // yogazataka - 25 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA prArambhika adhikArI 161 girati ajJAnam iti guruH- isa niyukti ke anusAra jo ajJAna kA nAza karatA hai vaha guru hai|' AcArya haribhadra ke zabdoM meM "gaNAti zAstrArthama iti garuH arthAta zAstra ke artha ko kahane vAle athavA zAstrAnusAra upadeza dene vAle ko "guru" kahate haiN| jaina zAstroM ke anusAra yadyapi kalyANa mArga ke upadezaka bhagavAn jinendra hI sAkSAt guru haiM tathApi paravartI chadmastha jJAnavAn vyakti bhI apane viziSTa guNoM ke kAraNa kalyANa mArga ke upadezaka hone se "guru" kI zreNI meM gine jAne yogya haiN| AcArya haribhadra ne guru varga meM mAtApitA kalAcArya ( laukika vidyAyeM evaM anya kalAe~ sikhAne vAlA ), sambandhI, vipra, vRddhapuruSa, tathA dharmopadeSTA--ina sabhI ko parigaNita kiyA hai aura yogasAdhaka ko yaha nirdeSa diyA hai ki vaha kevala apane dharma-guru ko hI guru mAnakara unakI sevA karane kI apekSA ina saba ke prati bhI guru-bhAva rakhe kyoMki ye sabhI kisI na kisI rUpa meM manuSya kA mArga nirdeza karate haiN| "guru" pada kA kSetra vyApaka hai| isameM tIrthaMkara, arhanta, AcArya, sAdhu aura devapAMcoM artha samAhita haiN| ukta sabhI parameSThI deva sAdhaka ke lie ArAdhya, AdaraNIya, pUjanIya va upAsya haiM / 5 "deva" zabda kA artha hai-dIvyante stUyante jagattrayeNa api iti devAH6 arthAt jo tInoM lokoM meM dIpyamAna hai, pUjya hai, stutya hai vaha deva hai| AcArya haribhadra ne "deva" ko eka aisA AdhArabhUta tattva mAnA hai jisa para kisI darzana va dharma vizeSa kA anya dharma se maulika bheda Azrita hai|' AdhyAtmika/yoga-mArga ke pathika ke lie AcArya haribhadra ne yaha upadeza diyA hai ki sabhI deva samAna rUpa se AdaraNIya evaM pUjanIya hote haiN| ataH kisI deva-vizeSa meM AsthA hone para bhI anya devoM ke prati dveSa-bhAva nahIM rakhanA caahie| AcArya haribhadra ke ukta 1. draSTavya-vAcaspatyam koSa 2. Avazyaka niyukti, haribhadra vRtti 179; nandIsUtra, haribhadra vRtti, pR0 3; zrAvakaprajJapti gA0 1 para svopajJa vRtti, uttarAdhyayanacUNi pU02 3. lATI saMhitA, 4/142-44; paMcAdhyAyI 21620-21 1. mAtA-pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH / / yogabindu 110 1. ratnakaraNDa zrAvakacAra 119, 137; yogazAstra (hemacanda) 215, 3 / 122-130; yogadRSTisamuccaya 23,26 1. uttarAdhyayana, zAntyAcArya TIkA (patra 6 / 6) .. SaDdarzanasamuccaya, kArikA guNAdhikya-parijJAnAd vizeSepyetadiSyate / advaSeNa tadanyeSAM, vattAdhikyaM tathAmanaH / / avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yat sarve devA mahAtmanAm // sarvAndevAnnamasyanti, naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA dUrgANya titaranti te // yogabindu 120, 117, 118 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ku0 aruNA Ananda abhimata se bhinna-bhinna sampradAyoM meM devoM ke nAma para hone vAle matabheda ko dUra karane kA sarvasamanvaya sUcaka mArga prazasta hotA hai / guru evaM deva ko yahA~ pUjanIya batAyA gayA hai parantu vaha pUjana kisa prakAra kA hotA hai / isa sambandha meM yaha jAnanA Avazyaka hai ki pUjana do prakAra kA hotA hai - dravyataH aura bhAvataH / viziSTa vastu ke upacAra se kisI deva kA pUjana karanA dravya pUjA hai aura bhAvapUrvaka mana meM unako sthAna denA bhAva pUjA hai / apanA sarvasva deva ko arpita karanA aura yathAsAmarthya unakI bhakti karanA, puSpAdi dravyoM athavA bhAva puSpoM se unakI pUjA karanA-ye saba deva pUjana ke antargata Ate haiM / " dhana ko tIrthAdika zubha sthAna meM vyaya karanA, deva ke lie sundara mandira banavAnA, bimba sthApita karavAnA Adi bhI devapUjana kahalAte haiM / (2) dAna sAdhaka ke mana meM tyAga kI bhAvanA jAgRta karane ke lie "dAna" bhI eka mahattvapUrNa sAmAjika kartavya hai / AcArya haribhadra ke abhimatAnusAra rogI, anAtha, nirdhana Adi nissahAya varga ko unakI AvazyakatA kI vastue~ dekara unakI sahAyatA karanI caahie| parantu dAna dete samaya yaha dhyAna meM rakhanA atyanta Avazyaka hai ki puNya ke lobha meM binA vicAre dAna dene meM apane Azrita janoM kI upekSA na hone lage / (3) sadAcAra - yoga ke sAdhaka ke lie nIti ke uttama niyamoM kA pAlana karanA bhI atyanta Avazyaka hai / AcArya haribhadra ne yoga-sAdhaka ke lie anusaraNIya kucha niyamoM kA ullekha kiyA jinheM sadAcAra bhI kahA jAtA hai / ye niyama haiM- saba prakAra kI nindA kA tyAga karatA sAdhu puruSoM kA guNagAna karanA, vipatti ke samaya bhI dInatA aMgIkAra na karanA aura sampatti hone para bhI abhimAna na karanA, samayAnukUla bolanA, satya bolanA aura vacana kA pAlana karanA, azubha kAryoM meM dhana aura puruSArtha na lagAnA, kula-kramAgata dhArmika kRtyoM kA anusaraNa karanA, pramAda kA tyAga karanA, loka vyavahAra meM upayogI aura loka vyavahArAnusAra, yathA yogya niyamAnukUla vinaya, namana, dAna ityAdi kA paripAlana karanA, nindanIya kArya na karana ityAdi / ukta naitika guNoM kA pAlana karane vAlA vyakti hI yoga kA vAstavika adhikArI banane yogya hotA hai / yogAdhikArI naitika dRSTi se tanika bhI patita nahIM hotA ( 4 ) tapa tapa meM citta ko yoga sAdhanArtha samartha banAne kI zakti nihita hai / isalie AcArya 1. yogabindu 111-116; yogadRSTisamuccaya 22, 23, 26, 29, 2. yogabindu 115 3. yogabindu 123 4. poSyavargAvirodhena na viruddhaM svatazcayat / 5. yoga bindu - 126-130 yogabindu 121 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga kA adhikArI 162 haribhadra ne yoga-sAdhanA kI pUrvAvasthA meM tapa ko anivArya rUpa se AcaraNIya mAnA hai / unhoMne tapa ke antargata jainetara paramparA' meM pracalita kRcchra, cAndrAyaNa, mRtyughna aura pApasUdana Adi vratoM ko bhI sammilita kara diyA hai| aisA karane meM sambhavataH unake mana meM yaha vicAra udbhUta huA ho ki yadi jaina paramparA meM aNuvrata mahAvratoM kA pAlana karane vAle ko batI kahA jAtA hai to jainetara paramparA ke cAndrAyaNAdi vratoM ko karane vAlA bhI vratI kyoM nahIM ho sakatA arthAt use bhI vratI kahanA cAhie / 5 ) mokSa ke prati adva eSa bhAva - mokSa ke prati dveSa bhAva na rakhanA arthAt mokSa ke prati prema karanA eka atyanta anivArya kartavya karma hai jisakI yoga sAdhanA meM bahuta AvazyakatA anubhava kI gaI hai| yoga mokSa kA hetu hai / mokSa bhoga aura sukha se rahita hotA hai, parantu kucha bhavAbhinandI jIvoM kA saMsAra meM itanA rAga hotA hai ki ve saMsAra meM hI anuraMjita rahate haiM, use hI apanA sarvasva mAnane lagate haiM / aisI rAgayukta avasthA meM saMsAra se moha kA tyAga sambhava nahIM / ataH mokSa se dveSa honA svAbhAvika hai' aisI avasthA meM jIva janma-maraNa ke cakra meM pha~sakara saMsAra - vardhana karane meM lage rahate haiM / mokSa ke prati dveSa bhAva kA tyAga kara usako prApta karane kI jijJAsA tathA tatprApti ke upAyoM meM ruci lenA atyanta anivArya kartavya karma hai / isIlie isakI gurudeva pUjana se bhI adhika mahattA svIkAra kI gaI hai / uparyukta niyamoM kA pAlana kiye binA sAdhaka ko yoga sAdhanA ke agrima sopAnoM para car3hane kI yogyatA prApta nahIM hotI, isalie AcArya haribhadra ne inheM yoga-sAdhanA kI prArambhika bhUmikA / prAthamika yogyatA ke rUpa meM anivArya mAnA hai / ukta sabhI kriyAoM kA samAveza pataMjali ke niyama ( jisameM kriyAyoga bhI samAhita hai ) ke antargata ho jAtA hai / antara itanA hI hai ki pataMjali ne inheM spaSTa rUpa se pUrva bhUmikA ke rUpa meM nirdiSTa nahIM kiyA / vastutaH yama aura niyama donoM hI yoga kI AdhAra bhUmi haiM / isIlie pataMjali ne inheM prathama aura dvitIya yogAMga ke rUpa meM citrita kiyA hai anyathA ve inheM pratyAhAra ke pazcAt sthAna dete / AcArya haribhadra ne apane yoga-granthoM meM yoga kI AdhAra bhUmi ke rUpa meM ukta prAthamika yogyatAoM para isalie vizeSa bala diyA hai kyoMki unake samaya meM yama-niyama ko chor3akara SaDaMga yoga kI paramparA cala par3I thI aura Asana prANAyAma jaisI kriyAoM ko hI yoga ke rUpa meM pracArita kiyA jA rahA thA / sAmpradAyika bheda itane bar3ha gaye the ki sAmAnya janatA 1. vratAni ceSAM yathAyeSaM kRcchracAndrAyaNa sAntApanAdIni / pA0 yo0 sU0 2 / 34 2. tapo'pi ca yathAzakti karttavyaM pApatApanAm / tacca cAndrAyaNaM kRcchra mRtyughnaM pApasUdanam || yogabindu 131 3. yogabindu, 136 4. vahI, 139 3. vahI, 149 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ku0 aruNA Ananda digbhramita hone lagI thii| prajJAbala asIma hone para bhI prasiddha yogiyoM kA AcAra-pakSa zUnya hotA jA rahA thaa| aisI sthiti meM AcArya haribhadra ne bar3I sUjhabUjha se kAma liyA aura yoga ke yathArtha svarUpa ko prakAzita karane ke lie yoga kA abhinava svarUpa janatA ke samakSa rakhA jo sAmpradAyika bheda se rahita tathA sarvasamanvayabhAva kA sUcaka thaa| prArambhika yogAdhikArI kA citraNa kara, yoga kI prAthamika yogyatAoM ke rUpa meM kucha anivArya niyamoM kA nirdhAraNa kara unhoMne sAdhaka ke lie manobhUmi taiyAra kI hai / nIMva dRr3ha hone para hI bhavana bhI sudRr3ha hotA hai ataH yoga ke ucca zikhara para pahu~cane ke lie unake dvArA taiyAra kI gaI yogya manobhUmi bahuta mahattvapUrNa sthAna rakhatI hai| vartamAna meM prAthamika yogyatA kI prAsaMgikatA . vartamAna sthiti bhI AcArya haribhadra kAlIna sAmAjika va dhArmika sthiti jaisI hI hai| Aja yoga kA yathArtha svarUpa lupta ho cukA hai| yoga kA kevala bAhya rUpa hI prakAzita ho rahA hai| yoga kevala Asana, prANAyAma, zArIrika-zikSA, vyAyAma athavA pradarzana kI kalA nahIM hai apitu manuSya kI bAhyAbhimukhI cittavRttiyoM ko antarmukhI banAne tathA AtmasvarUpa kI upalabdhi karAne kA paramotkRSTa sAdhana hai| yahA~ yaha dhyAtavya hai ki AdhyAtmika lAbha prApta karane ke lie kiye jAne vAle yoga kA pracAra kama hotA hai jabaki Aja apane pracAra ke lie yoga ke bAhya svarUpa kA hI sahArA liyA jA rahA hai| pariNAmasvarUpa yoga bhrAMta ho rahA hai| ataH haribhadra dvArA nirdhArita yoga kI prAthamika anivArya yogyatA kA pUrvasevA ke rUpa meM jo maulika cintana huA hai vaha vartamAna yugIna mAnava ke lie atyanta upayogI evaM anivArya loka vyavahAra hai aura yogI banane se pUrva sAdhaka ke bhAvoM evaM AcaraNa ko pavitra banAne meM atyanta sahAyaka hai isalie anivArya rUpa se pAlanIya hai| zodha sahAyikA bI. ela. insTITyUTa oNpha iNDolojI dillii|