Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Sms . 44 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa yoga aura brahmacarya DyogAcArya svAmI kRpAlvAnanda-kAyAvarohaNa ji. baror3A, gujarAta] asato mA sadgamaya / tamaso mA jyotirgamaya / mRtyormA amRtaM gamaya / 1. yoga yoga ko 'brahmavidyA' kahate haiN| yaha mahAvidyA atigUDha, ati prAcIna evaM suduSkara hai| isakI siddhi ke lie aneka janmoM kI AvazyakatA hotI hai| yadi taTastha dRSTi se yoga kA mUlyAMkana kiyA jAya to usako Izadharma, vizvadharma, sarvadharma, mAnavadharma athavA amaradharma hI kahanA pdd'egaa| yaha satya hai ki usakI udgama-bhUmi bhArata hI hai tathApi usa para samasta vizva kA samAna adhikAra hai| isakI siddhi ke lie yoga pAraMgata guru kI kRpA anivArya hai| isa yoga kA antarbhAva SaDdarzanoM meM kiyA gayA hai / vizva meM do niSThAeM suprasiddha haiM-jJAnaniSThA evaM karmaniSThA, ataeva yoga bhI do prakAra ke ho sakate haiMjJAnayoga evaM karmayoga / ina donoM yogoM ke antargata bhaktiyoga A jAtA hai, kyoMki binA prema ke jJAna evaM karma viphala hI rahate haiN| yoga ke prakAra nahIM ho sakate kintu manuSya meM prakRtibheda, saMskArabheda, sAdhanabheda, sAdhanAbheda, zaktibheda, avasthAbheda ityAdi aneka bheda hote haiN| isI prayojana se yoga meM anekatA ke darzana hote haiN| yoga kA artha samAdhi hai| jisa prakAra jAgrata, svapna aura suSupti ye mana kI tIna avasthAe~ haiM, usI prakAra samAdhi bhI mana kI eka avasthA hI hai| isa cauthI avasthA kA anubhava sabhI sAdhAraNa manuSyoM ko nahIM hotA, kevala ucca kakSA ke yogI ko hotA hai| yoga ke do avAntara-bheda haiM--sakAma evaM niSkAma / inameM se pahalA sakAmayoga 'samAjadharma' kahalAtA hai aura dUsarA niSkAmayoga 'vyaktidharma athavA mokssdhrm'| akhila vizva ke vibhinna dharmoM meM kevala eka hI, samAjadharma kI zAkhA upalabdha hotI hai kintu bhAratIya dharmoM meM uparyukta do zAkhAe~ upalabdha hotI haiN| yahI bhAratIya dharmoM kI viziSTatA hai / pahale samAjadharma meM anuSThAna se vyakti, kuTumba, samAja evaM rASTra samunnata banatA hai| yaha dharma sarvopayogI hai| dUsarA vyaktidharma vA mokSadharma mahApuruSoM kA dharma hai / isI dharma ke aMzoM se samAjadharma kA nirmANa kiyA jAtA hai| usameM prApta paristhiti ke anusAra samaya-samaya para bAhya parivartana hotA rahatA hai tathApi usake mUla aMzoM meM kisI bhI prakAra kA parivartana nahIM kiyA jaataa| 2. brahmacarya kA mahatva yoga kI paribhASA meM ahiMsA, satya, asteya, brahmacarya aura aparigraha ko 'yama' aura zauca, santoSa, svAdhyAya, IzvarapraNidhAna aura tapa ko 'niyama' kahate haiM / yama-niyama hI yoga athavA dharma kA vajradurga hai| isake binA yoga vA dharma kI saMrakSA asaMbhAvya hai| yogapAraMgata yogiyoM ne ina yama-niyamoM ko sArvabhauma mahAvrata kahA hai| samAjadharma meM yamaniyama ke hI aMza sarvAdhika hote haiN| samAjadharma meM brahmacarya kA sthAna sarvocca hai| yadi usakA parityAga karake anya zeSa aMzoM ko svIkRta kara liyA jAya to samAjadharma niSprANa zarIra ke sadRza hI dikhAyI degaa| usameM cetanA nahIM rhegii| samAjadharma dvArA vyakti, kuTumba, samAja evaM rASTra kA cAritrya vidhAna hotA hai| -.-. o0 O.---.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga aura brahmacarya 45 . prAcIna bhArata meM cAra AzramoM kA saMvidhAna thaa| inameM tIna Azrama-brahmacaryAzrama, vAnaprasthAzrama evaM saMnyastAzrama-araNya meM vyavasthita the / kevala eka gRhasthAzrama hI nagara meM thaa| gRhasthAzrama ke atirikta anya tInoM AzramoM meM brahmacarya kI pradhAnatA thI / gRhasthAzrama meM bhI maryAdAe~ thIM, jisase AMzika brahmacarya siddha hotA thaa| isa nirIkSaNa se avagata ho jAtA hai ki cAritryavidhAna meM brahmacarma kI samatA karane vAlA dUsarA eka bhI .. upakaraNa nahIM hai / jisa yoga meM brahmacarya ke lie sthAna nahIM hai usa yoga ko 'yoga' kahanA ajJAnatA hI hai, kyoMki bhoga kA viparIta zabda yoga hai aura yoga kA paryAya hai brahmacarya / yogagranthoM meM 'binduyoga' nAmaka eka svatantra grantha bhI hai, isase brahmacarya kI mahattA anAyAsa siddha ho jAtI hai / bhoga patana evaM yoga utthAna hai / bhoga meM vIrya kI adhogati aura yoga meM vIrya kI Urdhvagati hotI hai / jisako brahmacarya kA mahatva hI jJAta nahIM hai vaha vidvAn hone para bhI mUrkha hai| bitA brahmacarya ke vyakti ke vyaktitva kA vikAsa hI nahIM hotA / maharSi pataJjali ne yogasUtra meM kahA hai-brahmacarya pratiSThAyAM vIryalAbhaH / "yoga dvArA UrdhvaretA banane ke pazcAta yogI mahAparAkramI ho jAtA hai|" vahI yogI paramAtmatattva kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| jaba brahmacarya dvArA asambhAvya bhI sambhAvya ho jAtA hai to kIrti, lakSmI ityAdi laukika padArthoM kI prApti sambhAvya hI hogI, yaha ni:saMzaya hai| eka sthAna para zivajI ne pArvatIjI se kahA hai"siddhe bindau mahAdevi ! ki na siddha yati bhuutle|" "he pArvatI ! bindu siddha ho jAne para bhUtala meM aisI kauna sI siddhi hai ki jo sAdhaka ko samprApta nahIM hotI?" arthAt bindusiddha UrdhvaretA mahApuruSa ke zrIcaraNoM meM samasta siddhiyA~ dAsI hokara rahatI haiN| kevala yogI hI yoga ke avalamba dvArA UrdhvaretA bana sakatA hai| devoM kA devatva bhI brahmacarya para hI AdhArita hai-'brahmacaryeNa tapasA devA mRtyumupAghnata / " "devoM ne brahmacarya rUpa tapa se mRtyu ko mAra DAlA / jahA~ mRtyu ko bhI nirAzA prApta hotI ho vahA~ becAre rogoM kI kyA sAmarthya ki ve UrdhvaretA mahApuruSa ke zarIra meM praveza kara skeN| 3. brahmacarya ke mahatva kA prayojana karmayogI zrIkRSNacandra ne zrImadbhagavadgItA meM kahA hai-"bIja mAM sarvabhUtAnAm viddhi pArtha! sanAtanam / " "pArtha ! sarvabhUtoM kA zAzvata bIja maiM hI huuN|" arthAt maiM svayaM brahma hU~, sarva kI AtmA hU~, zukra hU~ aura samasta sRSTi kA kAraNa huuN| tabhI to brahma prApti ke lie RSimuni brahmacarya kI kaThorAtikaThora upAsanA karate the--'yavicchanto brahmacarya caranti / " bindu kI yathArtha mahattA to kevala eka yogI hI jAnatA hai / isIlie yogIrAja gorakSanAthajI ne zukrastuti gAte hue kahA hai-"kaMta gayA~ kU kAminI sUrai, bindu gayA~ * jogii|" yogazAstrakAra to kahate haiM-"jaba taka mRtyu hai, taba taka janma hai aura jaba taka janma hai taba taka mRtyu hai|" janma eka vivazatA hai| usakA nirodha zakya nahIM hai kintu mRtyu kA to nirodha ho sakatA hai| prAcIna yogavijJAna ne yaha siddha kiyA hai ki mRtyu kA kAraNa bindu kA adhaHpatana aura amaratA kA kAraNa bindu kA Urdhvagamana hai / yadi mRtyu jIvana kA eka chora ho to amaratA jIvana kA dUsarA chora honA cAhie / yadi mRtyu kA kAraNa ho sakatA hai to usa kAraNa ko vinaSTa karane kI manuSya meM kSamatA bhI ho sakatI hai| jaba yantra kisI kSati ke kAraNa niSkriya ho jAtA hai taba yAntrika usako punaH sakriya banA sakatA hai / tadvat kisI kSati ke kAraNa zarIrayantra bhI niSkriya ho jAtA hai taba pUrNayogI usako punaH sakriya-jIvita banA sakatA hai| zvetAzvatara upaniSad atyanta prAcIna hai| usameM kahA hai-"na tasya rogo na jarA na mRtyuH prAptasya yogAgnimayaM zarIram / " "jisa yogI ko yogAgnimaya vizuddha zarIra kI samprApti ho jAtI hai usake zarIra meM roga, vRddhAvasthA evaM mRtyu praviSTa nahIM ho sakate / " sabIja samAdhi siddha ho jAne para yogI ko yogAgnimaya divyadeha kI prApti hotI hai / yaha divya deha hI sacce yogI kA bAhya paricaya hai| 4. brahmacarya kA svarUpa aura usakI dvividha sAdhanA yogadarzana ke bhASyakAra mahAmanISI vyAsajI ne brahmacarya kI paribhASA isa prakAra kI hai-"brahmacarya guptendriyasyopasthasya sNymH|" "viSayendriya dvArA prApta hone vAle sukha kA saMyamapUrvaka parityAga karanA, usako brahmacarya kahate haiN|" upastha indriya ke saMyama kA nAma hI 'niSkAma karmayoga' hai / usI ko 'brahmavidyA' bhI kahate haiN| usake anuSThAna se yogI UrdhvaretA banatA hai| yaha vidyA atyanta rahasyamayI, atiprAcIna aura sarvavidyAoM kI janayitrI hai| usakI prApti ke anantara vizva meM kucha bhI jJAtavya zeSa nahIM rhtaa| brahmacarya kI mahattA jAnane vAle asaMkhya sAdhaka brahmacaryapAlana kA prayatna to karate haiM kintu brahma-vidyA kI upalabdhi ke lie jaisA brahmacarya-pAlana apekSita hai vaisA brahmacaryapAlana ve kara nahIM sakate / isalie zAstra meM kahA hai
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ .46 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa na tapastapa ityAhubrahmacarya tapottamam / UrdhvaretA bhaved yastu sa devo na tu mAnuSaH // "brahmacarya hI sarvottama tapa hai, anya tapa tapa avazya haiM kintu ve samasta tapa nimna kakSA ke haiM / jisane upastha indriya kA saMyama rUpa tapa kiyA hai vaha UrdhvaretA mahApuruSa manuSya nahIM kintu deva hai|" 1. brahmacArI kA brahmacarya hamAre zarIra meM do prakAra kI granthiyA~ haiM--antaHsrAvI evaM bahiHsrAvI / nalikArahita antaHsrAvI granthiyoM kA srAva rasavAhiniyA~ evaM zirAe~ zoSa letI haiN| isa prakAra rudhirazoSita srAva samasta zarIra ko prApta ho jAtA hai| dUsare prakAra meM nalikAvAlI bahiHsrAvI granthiyoM kA srAva nalikA dvArA vividha avayavoM ko prApta hotA hai / bAlyAvasthA meM bAlaka kI zukragranthi aura bAlikA kI rajaHgranthi meM srAva to utpanna hotA hai kintu usako rudhira zoSa letA hai / yuvAvasthA kA abhyudaya hote hI yuvaka-yuvatI ke zarIra meM kAma kI UrjA ati prabala ho uThatI hai aura vaha unako vihvala banA detI hai / anta meM skhalana hotA hai / isa prakAra jahA~ eka bAra skhalana huA ki sadA ke lie adhomArga khula jAtA hai| usakA niyantraNa karake UrjA ko UrdhvagAminI banAne kA duSkara kArya karanA, mAno avanIstha pravAhita gaMgA ko AkAza kI dizA meM pravAhita karanA hai| brahmacArI bananA yaha eka pakSa hai aura UrdhvaretA bananA yaha dUsarA pakSa hai / brahmacArI, vAnaprasthI evaM saMnyAsI kA brahmacarya sAdhAraNa brahmacarya hai aura yogI kA brahmacarya asAdhAraNa brahmacarya hai / sAdhAraNa brahmacarya pAlana karane vAle vyakti yama-niyama sahita sAmAnya yoga kA prazraya lete haiM aura asAdhAraNa brahmacarya pAlana karane vAlA yogI yama-niyama sahita sahajayoga kA prazraya letA hai| dUsarA mArga ativikaTa hone se koI biralA mahApuruSa hI usakI yAtrA kaI janmoM ke pazcAta hI pUrNa kara sakatA hai| brahmacarya-pAlana ke lie katipaya atyAvazyaka niyama vijAtIya kA dUSita bhAva se smaraNa nahIM karanA cAhie / mana ko vyagra karane vAlI usakI carcA bhI nahIM karanI caahie| pratyakSa meM usake sAtha krIr3A bhI nahIM karanI cAhie / usako anurAga kI dRSTi se dekhanA bhI nahIM caahie| usake sAtha ekAnta meM vArtAlApa bhI nahIM karanA cAhie / upayoga kA saMkalpa bhI nahIM karanA caahie| usakI prApti ke lie nizcaya bhI nahIM karanA cAhie aura sambhoga bhI nahIM karanA caahie| aba hama sAmAnya sAdhakoM ko brahmacarya rakSA ke lie kucha vaijJAnika upAya dikhAte haiN| (a) viziSTa upAya-yadi kisI bhI kAraNa se mana meM kAmavAsanA kA saMcAra ho jAya to netroM ko bhRkuTi ke madhya meM bArambAra susthira karanA cAhie, isase avAMchanIya jAgRti kA prazamana ho jAyegA / apAnavAyu prabala banane se guhyendriya jAgrata hotI hai aura mana vikSubdha / jaise-jaise mana viSayamagna hotA jAtA hai vaise-vaise apAnavAyu aura guhya ndriya ye donoM niraMkuza hote jAte haiM / isa avasthA meM apAna ke vega kA pratikAra karane ke lie prANa kI zaraNa lenI caahie| netroM ko bhRkuTi ke madhya meM sthApita karane se prANa kI zaraNa prApta ho jAtI hai / zaraNa milate hI apAna nirbala hotA jAtA hai aura indriya kI jAgati nyUna hotI jAtI hai| bhrUkuTi meM netroM ko bArambAra susthira karane se vAyu kI gati meM parivartana hotA hai aura vAyu kI gati meM parivartana hone se mana kI gati meM parivartana hotA hai / jisa prakAra yantra ke gatimAna cakra ko stambhita karane ke lie hama niyata yantrAvayava ko dabAte haiM to vaha avazya ruka jAtA hai, usI prakAra zarIra yantra ke sakriya viSaya-cakra ko niyantrita karane ke lie netroM ko bhrakuTi meM bArambAra susthira karanA caahie| isase vaha avazya hI niyantraNa meM A jaayegaa| yaha yogayukti hai| saMyamI sAdhakoM ke lie to yaha yukti devI sampatti kA bhaNDAra hai| (A) sAmAnya upAya-1. yadi mana evaM indriya meM kAmavAsanA kA prAthamika saMcAra hone lagA ho to mAtra eka gilAsa zItala jala pIne se aura mana ko sadvicAra meM pravRtta karane se usakA prazamana ho jAtA hai| 2. usa samaya mAtA, bahina, putrI, ArAdhyadeva athavA zraddheya zrI sadguru kI pavitra smRti meM mana ko sthira karane se kAmavAsanA nivRtta ho jAtI hai kintu yahA~ yaha Adhyeya hai ki yadi una smaraNIya vyaktiyoM ke prati paramAdara hogA tabhI yaha kriyA siddha ho skegii| 3. ekAnta ke parityAga se bhI kAmavAsanA dUra ho jAtI hai| 4. usa avasthA meM laghuzaMkA karake guhya ndriya para pAMca minaTa paryanta zItala jala kI patalI dhArA DAlanI caahie| isase jAgRti meM bAdhA upasthita hogI aura mastiSka meM isa nayI pravRtti ke kAraNa navIna vicAroM kA udbhava hogA, jisase viSaya-vikAra durbala hokara vinaSTa ho jaayegaa| .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoga aura brahmacarya . 47 . 5. zItala jala ke snAna se bhI kAmavAsanA zAnta ho jAtI hai| 6. kaTi DUba jAya itane gahare jala meM khar3e rahane se athavA zItalajalapUrNa Tapa meM baiThane se viSaya-vikAra vinaSTa ho jAtA hai| 7. gurumantra sahita pandaraha-bIsa loma-viloma prANAyAma karane se bhI kAmazamana ho jAtA hai| loma-viloma ke sthAna para bhastrikA prANAyAma kA prayoga bhI ho sakatA hai| loma-viloma prANAyAma meM mantra kI zakti milatI hai. ataH mana balavAna ho jAtA hai aura vaha viSaya-vikAra ke vazIbhUta nahIM hotaa| 8. sadagranthoM ke pATha, prabha prArthanA athavA iSTa mantra ke japa se bhI kAmavAsanA naSTa ho jAtI hai| 2. UrdhvaretA yogI kA brahmacarya brahmajJAna kI upalabdhi UrdhvaretA hue binA nahIM hotI, isalie zrImadbhagavadgItA meM kahA hai AvRtaM jJAnametena jJAnino nityvairinnaa| kAmarUpeNa kaunteya dUSpUraNAlena ca // "kaunteya ! jJAnI kA nitya vairI atRpta kAma hai| usake dvArA brahmajJAna DhaMkA huA hai|" jisa prakAra yantra meM vASpa ko rudhane se Azcaryajanaka UrjA utpanna hotI hai usI prakAra zarIra meM zukra ko UrdhvagAmI banAne se alaukika zakti utpanna hotI hai / isase sarvaprathama yogI kA zarIra divya ho jAtA hai| yoga kI jisa bhUmikA meM yogI ko divya zarIra kI prApti hotI hai usa bhUmikA ko bhaktizAstroM ne 'sArUpyamukti' kahA hai| usa mukti kI prApti ke pazcAt arthAt usa bhUmikA ke utkramaNa ke pazcAta yogI ko yoga kI caturtha bhUmikA meM 'sASya' nAmaka mukti kI upalabdhi hotI hai / 'sArUpyamukti' meM usako zrIhari ke samAna rUpa kI aura 'sASTImukti' meM zrIhari ke samasta adhikAroM kI prApti hotI hai / isa prakAra yogI harirUpa ho jAtA hai / mukti kI yaha caturtha bhUmikA sAMkhyayoga, niSkAma karmayoga evaM bhaktiyoga kI carama sImA hai| brahmavidyA ke Adya pravartaka zrI RSabhadeva haiN| zivajI evaM karmayogI zrIkRSNajI bhogI nahIM apitu UrdhvaretA yogI haiN| UrdhvaretA (niSkAma) banane ke lie sAdhaka ko Arambha meM kyA karanA cAhie / yaha zrImadbhagavadgItA meM isa prakAra batAyA hai tasmAttvamindriyANyAdau niyamya bharatarSabha / pApmAnaM prajahi hyane jJAnavijJAnanAzanam // 3/40 // "isalie, bharatazreSTha ! tU pahale indriyoM ko rokakara jJAna-vijJAna ke nAza karane vAle isa pApI kAma ko nizcaya hI tyAga de|" aba ve usa kAma ko kisa yukti dvArA dUra karanA cAhie, vaha batAte haiM evaM buddhaH paraM buddha vA saMstabhyAtmAnamAtmanA / jahi zatru mahAbAho kAmarUpaM durAsadam // 3/41 // "isa prakAra isa durvijaya kAmarUpa zatru ko buddhi se bhI prabala mAnakara, he mahAbAho ! tU AtmA se AtmA ko rokakara tyAga / " isa zloka meM kAma ko dUra karane ke lie AtmA ko AtmA se stambhana karane kI preraNA pradAna kI gayI hai / yaha eka rahasyamayI yoga prakriyA hai / maiM yahA~ 'AtmA' zabda kA artha 'zukra' karatA hU~ / saMskRta meM 'Atman' zabda anekArthI hai| inameM 'jIvanatattva' aura 'sAratattva' ina arthoM kA bhI samAveza hotA hai / zukra jIvanatattva bhI hai aura sAratattva bhii| ataH ina zabdoM ko AtmA ke sthAna para prayukta kiyA jA sakatA hai / yahA~ prasaMga bhI kAma ko dUra karane kA hai / dUsarA 'AtmA' zabda zuddha mana ke lie prayukta kiyA gayA hai| AtmA ko AtmA se rokanA yAnI zuddha mana se bIrya ko skhalita hone se rokanA / isa yoga prakriyA kA varNana isa prakAra hai mahAbhArata ke yuddha kI apekSA viSaya-vAsanA kA yuddha ati bhISaNa hai / niSkAma karmayoga meM sAdhaka ko siddhAsana dvArA zukragranthi meM zukra utpanna kara usako UrdhvagAmI banAte rahanA hotA hai| zukragranthi meM vIryotpatti taba hotI hai jabaki guhya ndriya meM prabala jAgRti AtI hai| jisa samaya apAnavAyu zukra ko balAt adhomArga meM AkarSatA hai, usa samaya akSubdha yogasAdhaka ko prANavAyu kI sahAyatA dvArA apAnavAyu ko UrdhvagAmI banAne kA ati bhISaNa karma karanA par3atA hai| yaha kArya yogayukti evaM AcArya ke anugraha dvArA hI ho sakatA hai| isa niSkAma karmayoga' kA yathArtha svarUpa avagata na hone ke kAraNa pIche se bauddhadharma aura sanAtana dharma kI zaiva, vaiSNava aura zAkta zAkhAoM meM vAmamArga kA pracalana huA thaa| niSkAma karmayoga dvArA zarIra kI pratyeka nAr3I malarahita ho jAne ke pazcAt zarIra svAbhAvika rIti se
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrI puSkaramuni abhinandana granya : navama khaNDa susthira evaM sarala ho jAtA hai / arthAt pratyAhAra kI bhUmikA samApta hokara dhyAna kI bhUmikA kA Arambha hotA hai| isa avasthA meM bAhya indriyA~ dhyAna ko sahayoga pradAna karatI haiN| kisI bhI prakAra kI bAdhA upasthita nahIM krtiiN| isase manonigraha sukara ho jAtA hai / anya zabdoM meM isa tathya ko prastuta karanA ho to ise isa prakAra kara sakate haiM ki indriyoM kI caMcalatA chUTa jAne ke pazcAt mana svAbhAvika rIti se antarmukha ho jAtA hai, kyoMki mana kI bahirmukhatA kA kAraNa indriyoM kI caMcalatA hI hotA hai / prANa aura mana kI sahAyatA dvArA indriyanigraha siddha hotA hai, ataH indriyoM kI caMcalatA vinaSTa hone se prANa evaM mana meM bhI AMzika sthiratA kA saMcAra hone lagatA hai / isa bhUmikA kI prApti ke anantara hI sAMkhyayoga kA Arambha AjJA-cakra se hotA hai| niSkAma karmayoga dvArA mUlAdhAracakra, svAdhiSThAnacakra, maNipuracakra, anAhatacakra, vizaddhAkhyacakra tathA brahmapanthi, viSNagranthi evaM rudra granthi kA bhedana hotA hai| ina cakroM ke sthAna karmendriyoM kI sImA meM hone ke kAraNa usako niSkAma karmayoga kA kSetra kahA hai| nimna canoM evaM granthiyoM ke meM hone ke kAraNa usako jJAnayoga yA sAMkhyayoga kA kSetra kahA hai| aba gItAkAra kaisI pAtratA vAle sAdhaka isa atigar3ha aura sarvottama brahmavidyA ko prApta karate haiM, vaha batalAte haiM jarAmaraNamokSAya mAmAzritya yatnanti ye| te brahma tad viduH kRtsnamadhyAtma karma cAkhilam // 7/26 // "jo jarAmaraNa se chUTane ke lie merA Azraya lekara yatna karate haiM ve usa brahma ko, sampUrNa adhyAtma ko aura samasta karmoM ko jAna letA hai / " yaha zloka atyanta dhyAnapUrvaka cintana karane yogya haiN| isameM kahA gayA hai ki jo sAdhaka sva-zarIra ko vRddhAvasthA aura mRtyu se vimukta karane ke lie merI zaraNa grahaNa karake sAdhanA karatA hai, kevala vahI usa parabrahma paramAtmA ko, sampUrNa adhyAtma ko aura samasta karmoM ko jAna letA hai| isakA artha to yaha huA ki jo yogI UrdhvaretA banakara divya zarIra kI upalabdhi karatA hai, vahI jarA-maraNa se vimukta jIvanamukta hai aura vahI yogI saccA tattvadarzI mahApuruSa hai| isa zloka meM 'jarA' zabda adhika mahatva kA hai| jo maraNa se chUTatA hai vaha janma se bhI chUTa jAtA hai / maraNa se chuTanA hI janma se chUTanA hai| ataH yahA~ jarA-maraNa ke sthAna para 'janma-maraNa' zabda ko grahaNa karanA anucita hai| jarA-maraNa se chUTanA yAnI yogAgnimaya divya zarIra ko pAnA / yogI divya zarIra kI prApti kI bhUmikA paryanta pahu~catA hai| usa avadhi meM citta kI saMzuddhi ho jAtI hai / nirbIja samAdhi kI siddhi kA sAmAnya cihna divya zarIra hai / vaha samAdhi tabhI siddha hotI hai jabaki yogI ke antaHkaraNa meM parama vairAgya utpanna hotA hai / ataH yaha spaSTa hai ki aise yogI ko pArthiva athavA apArthiva zarIra ke prati mamatA yA Asakti nahIM hotI / yadi mamatA yA Asakti ho to usake antaHkaraNa meM parama vairAgya utpanna huA hai, aisA nahIM kaha sakate / aisA yogI nirbIja samAdhi siddha hI nahIM kara sakatA / mokSecchu yogI yoga kI siddhiyoM ke lie sAdhanA nahIM karatA, usako to kevala mokSa kI hI kAmanA hotI hai aura vaha bhI para-vairAgya kI utpatti ke anantara lupta ho jAtI hai / tatpazcAt vaha niriccha aura nirbhaya hokara upAsanA --- -- tantroM ne divya zarIra kI prApti ko eka siddhAnta hI mAnA hai| itanA hI nahIM, bauddhatantroM ne bhI usI ko mahattA dI hai| bauddhadharma ke tIna mahA siddhAnta haiM--zIla, samAdhi evaM prajJA / jJAna kI sthiti antima hai / isakA vaijJAnika krama isa prakAra hai-zIla evaM samAdhi se prajJA kA udgama hotA hai| jaba taka zarIra kI sampUrNa zuddhi nahIM hotI, taba taka malina zarIra meM prajJA athavA paramajJAna ko dhAraNa karane kI kSamatA hI nahIM utpanna ho pAtI / zuddha zarIra meM hI zuddha jJAna kA AvirbhAva ho sakatA hai| zIla dvArA zArIrika zuddhi evaM samAdhi dvArA cittazuddhi hotI hai| jaba kriyAyoga dvArA rajas-tamas nirbala banate haiM aura sattvaguNa ati prabala hotA hai tabhI citta zuddha hotA hai| RtaMbharAprajJA ko hI zrImadbhagavadgItA ke aThArahaveM adhyAya meM sAttvika buddhi kahA hai| isa dRSTikoNa se 'nADIzuddhi' zabda 'cittazuddhi' kA paryAya hai| karmayogI zrIkRSNa apane priyatama ziSya ko AjJA karate haiM tapasvibhyo'dhiko yogI jJAnibhyo'pi mato'dhikaH / kamibhyazcAdhiko yogI tasmAdyogI bhavArjuna ! // 6/46 // "tapasviyoM aura jJAniyoM se bhI yogI adhika zreSTha hai, itanA hI nahIM, agnihotrAdi karma karane vAloM se bhI yogI adhika zreSTha hai, ataH he arjuna ! tU yogI hI bana / ' yogI bananA yAnI UrdhvaretA bananA / Jain Education Interational