Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ uttarAdhyayanasUtra evaM 'bhagavadgItA' ke pariprekSya meM vItarAga aura sthitaprajJa : eka vizleSaNa dharmacanda jaina / 'uttarAdhyayanasUtra' jainadarzana kA pramukha prAgama grantha hai tathA 'zrImadbhagavadgItA' vaidikadarzana kA pratinidhi adhyAtmagrantha / donoM granthoM meM AdhyAtmika saMskRti evaM sAdhanA kA pratipAdana hai / 'uttarAdhyayanasUtra' prAkRta meM nibaddha hai evaM 'zrImadbhagavadgItA' saMskRta meM viracita / eka nivRttipradhAna hai, dUsarA pravRttipradhAna gItA meM kRSNa arjuna ko yuddha kArya karate rahane kI zikSA dete haiM, ' uttarAdhyayana meM apane zrApa se yuddha karane ke lie kahA gayA hai / gItA meM jJAnayoga, bhaktiyoga evaM karmayoga kA vidhAna hai, uttarAdhyayana meM jJAna, darzana, cAritra evaM tapa kI sAdhanA varNita hai / donoM grantha bhinna-bhinna saMskRtiyoM ke hote hue bhI, unameM aneka sthAnoM para sAmya hai / gItA meM jisa prakAra zrAtmA ko aja, nitya, zAzvata, acchedya, zradAhya, akledya, prazoSya Adi kahA gayA hai usI prakAra uttarAdhyayanasUtra meM bhI zrAtmA kI pravinazvaratA svIkAra kI gayI hai evaM use indriyoM dvArA agrAhya batalAyA gayA hai / gItA meM punarjanma ke siddhAnta ko jisa prakAra svIkAra kiyA gayA hai, uttarAdhyayana meM bhI use usI prakAra sthApita kiyA gayA hai / prastuta lekha meM uttarAdhyayanasUtra meM pratipAdita vItarAga evaM bhagavadgItA meM varNita sthitaprajJa ke svarUpa meM vizleSaNAtmaka adhyayana kiyA jA rahA hai / garbhita sAmya evaM vaiSamya kA jainadarzana meM vItarAga jainadarzana meM vItarAga zabda kA prayoga rAga-dveSAdi se rahita sAdhaka ke lie kiyA jAtA hai| yaha vItarAgatA gyArahaveM ( upazAntamohanIya) guNasthAna se lekara caudahaveM (prayogakevalI ) guNasthAna taka prakaTa hotI hai / inameM gyArahaveM guNasthAna kI vItarAgatA mohakarma ke upazama hone se prakaTa hotI hai tathA zeSa tIna guNasthAnoM kI vItarAgatA mohakarma ke kSaya (sampUrNa nAza) hone se prakaTa hotI hai / upazAntamoha guNasthAna meM prakaTa hone vAlI vItarAgatA asthAyI hotI hai, kyoMki isa guNasthAna kA sAdhaka punaH sarAga ho jAtA hai kintu kSINamohanIya guNasthAna meM prakaTa hone vAlI vItarAgatA sadA ke lie ho jAtI hai| aisI vItarAgatAsampanna vItarAga jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM antarAyakarma kA bhI kSaya kara arihanta bana * jAtA hai, tathA aMta meM cAra aghAti karmoM ( vedanIya, Ayu, nAma evaM gotra ) kA bhI nAza kara siddha (mukta) bana jAtA hai / mohakarma se rAga-dveSa kA gaharA sambandha / rAga-dveSa ko pRthak rUpa udaya hotA hai, taba taka rAga-dveSa kA bhI nAza ho nahIM ginA gayA hai / kintu jaba taka moha kA pAte rahate haiM aura mohakarma kA nAza hote hI se karma prakRtiyoM rAga-dveSa bhI sattA jAtA hai / jisake dhammo dovo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa haiM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. RAMMARTH AS HAR T .COVE SONG meenames Jamromansi SA SHARMA caturtha khaNTha / 86 natyang NE KEE Kina ANTRA rAga, dveSa evaM moha kA nAza ho jAtA hai use hI vItarAga kahA jAtA hai| vItarAga zabda , meM sthita 'rAga' se dveSa evaM moha Adi vikAroM kA bhI upalakSaNa se grahaNa ho jAtA hai / vyAkaraNa-zAstra kI daSTi se 'vItarAga' zabda meM bahuvrIhi samAsa hai| saMskRta meM acamAcama samAsa-vigraha hogA-'vIta:-apagataH rAgaH yasmAt sa vItarAgaH' athavA 'vItaH naSTaH rAgaH . yasyAsau vItarAgaH' arthAt jisakA rAga naSTa ho gayA hai vaha vItarAga hai| digambara jaina grantha dhavalA ' evaM labdhisAra meM bhI isI prakAra se vigraha kiyA gayA hai| 'uttarAdhyayanasUtra' meM vItarAga uttarAdhyayana sUtra ke battIsaveM adhyayana 'apramAda sthAna' meM vItarAga ke svarUpa kA sarala kintu sAragarbhita nirUpaNa hai / usameM pA~ca indriyoM evaM eka mana ke viSayoM ke priya hone para jo unameM rAga nahIM karatA, tathA unake apriya hone para dveSa nahIM karatA, apitu sama rahatA hai use vItarAga kahA gayA hai, yathA cakkhussa rUvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNuNNamAhu / taM dosahelaM amaNuNNamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // a.32 gA.22. soyassa sadaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNuNNamAhu / taM dosaheuM amaNuNNamAhu, samo ya jo tesu sa viiyraago|| 32/35 ghANasya gaMdhaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNuNNamAhu / taM dosaheuM amaNuNNamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 32/48 jinmAe rasaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu mnnunnnnmaahu| taM dosahelaM amaNuNNamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo / / 32/61 kAyassa phAsaM gahaNaM bayaMti, taM rAgaheuM tu maNuNNamAhu / taM dosaheuM amaNuNNamAhu, samo ya jo tesu sa vIyarAgo // 32/74 maNassa bhAvaM gahaNaM vayaMti, taM rAgaheuM tu maNuNNamAhu / taM dosaheuM amaNuNNamAhu, samo ya jo tesu sa tu vIyarAgo / / 32/87 arthAt A~khoM kA viSaya rUpa hai, manojJa (priya) rUpa rAga kA kAraNa hotA hai tathA amanojJa (apriya) rUpa dveSa kA kAraNa hotA hai, jo ina donoM meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai| 32/22 kAnoM kA viSaya zabda hai, manojJa (priya) zabda rAga kA kAraNa hotA hai tathA amanojJa (apriya) zabda dveSa kA kAraNa hotA hai, jo ina donoM meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / 32/35 nAka kA viSaya gaMdha hai, manojJa (priya) gaMdha rAga kA kAraNa hotI hai tathA amanojJa (apriya) gaMdha dveSa kA kAraNa hotI haiM; jo ina donoM meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / 32/48 jIbha kA viSaya rasa hai, manojJa (priya) rasa rAga kA kAraNa hotA hai tathA amanojJa (apriya) rasa dveSa kA kAraNa hotA hai, jo ina donoM meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / 32/61 kAyA kA viSaya sparzana hai, manojJa (priya) sparza rAga kA kAraNa hotA hai tathA amanojJa (apriya) rasa dveSa kA kAraNa hotA hai; jo ina donoM meM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / 32/74
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga aura sthitaprajJa : eka vizleSaNa | 87 mana kA viSaya bhAva (saMkalpa-vikalpa) hai, priya bhAva (saMkalpa-vikalpa) rAga kA kAraNa hotA hai tathA apriya bhAva (saMkalpa-vikalpa) dveSa kA kAraNa hotA hai; jo inameM sama rahatA hai, vaha vItarAga hai / 32/87 uparyukta gAthArtha ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki vItarAga samatA kI pratimUrti hotA hai / vaha sukhada pratIta hone vAle viSayoM, bhogoM evaM kAmavAsanAmoM ke prati rAga karatA hai aura na duHkhada pratIta hone vAle viSayoM, bhogoM evaM saMkalpoM ke prati dveSa karatA hai| vaha samatApUrvaka donoM sthitiyoM ko dekhatA bhara hai| vaha na anukUlatA meM sukhI hotA hai aura na pratikUlatA meM duHkhI / vaha duHkha sukha se pratIta hokara samatApUrvaka unako dekhatA rahatA hai / jo sukhada kAmabhogoM ke prati rAga karatA hai vaha apanI samatA bhaGga karatA hai, tathA jo duHkhada paristhitiyoM ke prati dveSa karatA hai athavA unase duHkhI ho jAtA hai vaha bhI apanI samatA bhaGga karatA hai / samatA bhaGga hone para vaha moha se vimUr3ha ho jAtA hai / aisA puruSa sadaiva du:kha prApta karatA rahatA hai| vItarAga puruSa du:khoM se rahita ho jAtA hai| du:kha ke mUla kAraNa to rAga aura dveSa haiN| jo rAga-dveSa se rahita hai vaha duHkhoM se bhI rahita hai| rAga-dveSa hI karmabandhana ke bIja haiM, jaisA ki kahA hai rAgo ya doso viya kammabIyaM kammaM ca mohappabhavaM vayaMti / kammaM ca jAImaraNassa mulaM dukkhaM ca jAImaraNaM vayaMti // uttarA0 37/2 arthAt rAga aura dveSa karma ke bIja haiM, vaha karma moha se utpanna hotA hai / karma hI janma evaM maraNa kA mUla kAraNa hai aura janma-maraNa duHkha haiN| manuSya pA~ca indriyoM evaM eka mana ke mAdhyama se sukhabhoga karatA rahatA hai| vaha madhura saMgIta sunakara harSita hotA hai, aniMdya saundarya ko dekhakara bhogane hetu lAlAyita ho jAtA hai, zarIra ko sugandhita karane hetu aneka prasAdhana-sAmagriyoM kA prayoga karatA hai, jihvA ko svAda dete rahane ke lie prayatnazIla rahatA hai tathA kAyA ke sparzanasukha ke lie bhale-bure ko bhI bhUla jAtA hai, mAnasika kalpanAoM ke sukha meM divAsvapna lene lagatA hai| kintu ye sAre aindriyaka sukha manuSya ko bebhAna banAte haiM, usakI cetanA-zakti ko prAvRta karate haiM tathA viveka ko kuNThita banAte haiM aura manuSya meM bhrama vikasita kara dete haiN| uttarAdhyayana meM to aindriyaka sukhoM meM tIvra 'rAga karane vAle kA tatkAla vinAza kahA gayA hai, tathA dveSa karane vAle ko duHkhaparamparA kA janmadAtA kahA gayA hai, yathA rUvesu jo giddhimuvei tivvaM, akAliyaM pAvai se vinnaasN| 33124 je yAvi dosaM samuvei tivvaM, taMsi kkhaNe se u uvei dukkhaM // 32 // 25 jo rUpa meM tIvra gaddhi (prAsakti) karatA hai vaha akAla hI vinAza ko prApta karatA hai aura jo tIvra dveSa karatA hai vaha usI kSaNa duHkha prApta karatA hai| yahA~ para rUpa meM Asakti karane kI gAthA dI gayI hai, kintu isI prakAra zabda, rasa, gaMdha, sparza evaM vicAra (bhAva) meM tIvra Asakti (rAga) karane vAlA bhI akAla hI vinAza ko prApta karatA hai evaM inameM dveSa karane vAlA duHkhI hotA hai| kAma bhoga kiMpAka phala ke samAna manorama pratIta dhammo dIyo saMsAra samudra meM carma hI dIya hai| www.iainelibrary.org
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AND. find Manoos Amrandi MAAgain HEAPE KAPORTANTRA NE Saree HARATANTRA caturtha khaNDa | 88 anArcana gaki hote haiM, kintu ve anartha ko janma dene vAle hote haiM-khANI aNatthANa hu kaam-bhogaa| kAmabhoga zalya haiM, viSa haiM aura mAzIviSa ke samAna haiM, jo kAmabhogoM (viSayabhogoM) kI icchA karatA hai, vaha unheM bhoge vinA bhI durgati ko prApta karatA hai| vItarAga kAmabhogoM meM sukha nahIM maantaa| vaha unameM duHkha bhI nahIM maantaa| kyoMki kAmabhoga athavA viSayabhoga kI sAmagrI na samatA paidA karatI hai aura na viSamatA paidA karatI hai, apitu unake prati athavA bhogasAmagrI ke prati rahA huaA rAga evaM dveSa hI moha ke kAraNa vikRti (viSamatA) paidA karatA hai, yathA Na kAmabhogA samayaM urvati, Na yAvi bhogA vimaI uti / je tappaosI ya pariggahI ya, so tesu mohA vigaI uvei|| uttarAdhya. 321101 (na kAmabhoga samatA paidA karate haiM, na vikRti paidA karate haiM, jo unake prati (bhoga sAmagrI ke prati) pradveSa karatA hai evaM parigraha (rAga, Asakti) karatA hai vaha unameM moha ke kAraNa vikRti prApta karatA hai| isI tathya ko bhinna prakAra se aise kahA gayA hai virajjamANassa ya iMdiyatthA, saddAiyA tAvaiyappagArA / Na tassa sabvevi maNuNNayaM vA, NivvattayaMti amaNuNNayaM vA // 32 // 106 indriyoM ke zabdAdi viSaya, jitane bhI hai ve saba usa virakta (vItarAga) jIva ke lie manojJatA evaM amanojJatA utpanna nahIM kara sakate / rUpAdi viSayoM se virakta manuSya zokarahita hotA hai| vaha saMsAra meM rahatA huaA bhI duHkha-paramparA se usI prakAra lipta nahIM hotA jaise kamala-patra jala meM rahatA huA bhI jala se lipta nahIM hotA / isa prakAra jo indriya evaM mana ke viSaya rAgI manupya ke duHkha ke kAraNa hote haiM ve vItarAga manuSya ko kabhI bhI kiMcit bhI du:kha utpanna nahIM karate / duHkha kAmabhoga kI sAmagrI se nahIM hotA, apitu unameM rahI huI gRddhatA (prAsakti, rAga) se hotA hai| vaha duHkha cAhe loka ke kisI bhI prANI ko kyoM na ho, sArA kAmabhogoM athavA viSaya bhogoM meM rahI huI prAsakti (rAga) se utpanna hotA hai| vItarAga puruSa samasta duHkhoM kA anta kara detA hai / yathA kAmaNugiddhippabhavaM khu dukkhaM, savvassa logassasadevagassa / jaMkAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassaMtagaM gacchai vIyarAgo // uttarA, 32119 (devaloka sahita sampUrNa loka meM jo bhI zArIrika aura mAnasika duHkha utpanna hote haiM, ve kAma bhogoM meM rahI Asakti se utpanna hote haiM, vItarAga puruSa una duHkhoM kA anta kara detA hai|) vItarAgatA kI prApti hone kA artha hai rAga-dveSa kA nAza athavA mohakarma kA kSaya / mohakarma kA kSaya hote hI jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM aMtarAya kA bhI kSaya ho jAtA hai, jaise ki kahA hai sa vIyarAgo kayasavvakicco, khavei NANAvaraNaM khaNaNaM / taheva jaM saNamAvarei, jaM caMtarAyaM pakarei kammaM // 32 / 108 (vaha vItarAga azeSa kArya karake, kSaNa bhara meM hI jJAnAvaraNa kA kSaya kara detA hai tathA darzana kA AvaraNa karane vAle karma evaM aMtarAya karma kA bhI usI prakAra kSaya kara detA hai|)
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga aura sthitaprajJa : eka vizleSaNa /89 ina cAra ghanaghAti karmoM kA kSaya hone ke pazcAt mukti (mokSa) sunizcita hai / mukti kA sukha akSaya evaM avyAbAdha hotA hai / usa sukha kA kabhI nAza nahIM hotA tathA punaH duHkha nahIM pAtA / ataH uttarAdhyayana meM ise ekAntasukha zabda diyA gayA hai rAgassa dosassa ya saMkhaeNaM egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM / rAga evaM dveSa kA pUrNataH (mUlata:) vinAza hone se vItarAga sAdhaka mokSa rUpa ekAntasukha ko prApta karatA hai| vItarAgatA vItarAga kI bhAvavAcaka saMjJA vItarAgatA hai / vItarAga kI vItarAgatA hI sAdhaka kA lakSya hotI hai| vItarAgatA kI sAdhanA se hI vItarAga banA jA sakatA hai| vItarAgatA prApta hotI hai rAga-dveSa-kaSAyoM ke tyAga se / jaisA ki uttarAdhyayana sUtra meM prazna kiyA gayA haikasAyapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai he bhagavan ! kaSAya kA pratyAkhyAna (tyAga) karane meM jIva kyA lAbha prApta karatA hai ? to bhagavAn uttara dete haiM-kasAyapaccakkhANaNaM vIyarAgabhAvaM jaNayai, vIyarAgabhAvaM paDivaNNe vi ya NaM jIve samasuhadukkhe bhavai / 11 arthAt kaSAya kA pratyAkhyAna (tyAga) karane se jIva vItarAgabhAva ko prApta karatA hai| vItarAga bhAva prApta ho jAne para jIva sukha duHkha meM sama (samAna) ho jAtA hai| vItarAgabhAva kI prApti se aura bhI aneka lAbha hote haiM, unako adholikhita praznottara meM spaSTa kiyA gayA hai vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? vIyarAgayAe NaM nehANubaMdhaNANi taNhANabaMdhaNANi ya vocchiMdai maNuNNAmaNuNNesu saddapharisarasarUvagaMdhesu ceva virajjai / 12 / he bhagavan ! vItarAgatA se jIva ko kyA lAbha hotA hai ? bhagavAn uttara dete haiMvItarAgatA se jIva rAga (sneha) ke anubaMdhanoM evaM tRSNA ke anubaMdhanoM ko kATa detA hai tathA manojJa evaM amanojJa zabda, sparza, rasa, rUpa evaM gaMdhAdi se virakta ho jAtA hai| vItarAgatA kA sahabhAvI pariNAma rAga kA vinAza honA hai| prAkRta meM neha (sneha) zabda rAga athavA Asakti kA paryAya hai| inameM moha vidyamAna rahatA hai| putra, pautra, kalatrAdi ke prati jo sneha hotA hai vaha moharUpa hotA hai| vItarAgatA ke sAtha hI isa moha kA kSaya (vinAza) ho jAtA hai aura moha kA nAza hote hI vaiSayika sukhabhoga kI tRSNA (pyAsa) bhI samApta ho jAtI hai, vaiSayika sukhoM ke prati rAgI athavA mUDha (mohI) vyakti kA hI citta calatA hai| nirmohI vyakti sukhabhoga kI tRSNA se hIna, samabhAvI bana jAtA hai| kahA bhI hai'moho ho jassa Na hoi taNhA' / ' vItarAgatA kI sAdhanA samatA kI sAdhanA hai| samatA meM jo svAbhAvika prAnanda kI prApti hotI hai, vaha viSamacitta meM kadApi saMbhava nhiiN| samatA meM zAnti,svAdhInatA evaM avyAbAdha sukha kA anubhava hotA hai, viSamatA meM vikAroM kI agni dhadhakatI rahatI hai, jo manuSya ke viveka kA nAza karatI hai| samatA meM viveka jAgrata hotA hai, mithyAtva kA hanana hotA hai, samyakatva kI prApti hotI hai tathA mukti (duHkha-mukti) kA anubhava hotA hai / dhammo dIto saMsAra samudra meM bs ddii vHdh wwwww.jaimeliorary.org
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa /90 sthitaprajJa evaM sthitaprajJatA 'bhagabadgItA' meM 'sthitaprajJa' kA utanA hI mahattva hai jitanA prasthAnatrayI' meM gItA kA / 'sthitaprajJa' varNana ko gItA kA hArda kahA jA sakatA hai| 'sthitaprajJa' zabda kA vigraha hogAsthitA prajJA yasya sa: sthitaprajJaH' arthAt jisakI prajJA sthita (sthira) hai vaha sthitaprajJa hai| 'sthitaprajJa' zabda meM sthita zabda jar3atA kA sUcaka nahIM, apitu samatA kA sUcaka pratIta hotA hai| yaha gItA kA apanA viziSTa zabda hai / arjuna ne jaba zrIkRSNa se sthitaprajJa kA svarUpa samajhane kI jijJAsA prakaTa kI to zrIkRSNa ne isa prakAra samajhAyA prajahAti yadA kAmAna, sarvAna pArtha ! manogatAn / AtmanyevAtmanA tuSTaH sthitaprajJastadocyate // 2155 duHkheSvanudvignamanAH sUkheSa vigatasprahaH / vItarAga-bhaya krodhaH sthitadhI, nirucyate // 2056 he arjana ! jaba sAdhaka apane mana meM sthita samasta kAmanAoM (bhogecchAoM) kA tyAga kara detA hai tathA apane Apa meM saMtuSTa ho jAtA hai taba vaha sthitaprajJa kahA jAtA hai| 2055 jisakA mana duHkhoM (duHkhada sthitiyoM) meM udvigna nahIM hotA tathA sukhoM (sukhada sthitiyoM) meM unako pAne kI abhilASA nahIM rakhatA aisA rAga, bhaya, evaM krodha se rahita muni sthitaprajJa kahA jAtA hai / 2 / 56 / / sthitaprajJa ke uparyukta lakSaNa se nimnalikhita tathya spaSTa hote haiM-(1) vaha (sukhabhoga kI) kAmanA se rahita hotA hai (2) vaha apane Apa meM saMtuSTa rahatA hai (3) duHkha meM udvigna nahIM hotA tathA sukha kI abhilASA nahIM rakhatA arthAt duHkha evaM sukha meM sama rahatA hai| (4) vaha rAga, bhaya evaM krodhAdi vikAroM se rahita hotA hai| . gItA meM sthitaprajJa ko sthirabuddhi evaM sthiramati zabdoM se bhI abhihita kiyA gayA hai| sthirabuddhi zabda kA prayoga karate hue kahA gayA hai na prahaSyeta priyaM prApya nodvijeta prApya cApriyama / sthirabuddhirasaMmUDho brahmavid brahmaNi sthitaH // gItA 5 / 20 arthAt sthirabuddhi , manuSya asaM mUDha evaM brahmavid hokara brahma meM sthita rahatA hai tathA priya vastu ko prApta kara haSita nahIM hotA aura apriya vastu ko prApta kara udvigna nahIM hotA 'sthiramati' zabda kA prayoga bhI sthitaprajJa ke samatva lakSaNa meM kiyA gayA hai, yathA samaH zatrau ca mitre ca tathA mAnApamAnayoH / zItoSNasukhaduHkheSu samaH saGgavivajitaH // gItA 12/18 tulyanindAstutimaunI saMtuSTo yena kenacit / aniketa: sthiramatirbhaktimAna me priyo naraH // gItA 12/19 (zatra aura mitra ke prati sama rahane vAlA, sammAna evaM apamAna meM samAna rahane vAlA, zIta, uSNa tathA sukha evaM duHkha meM saGga (prAsakti) rahita hokara sama rahane vAlA, nindA evaM prazaMsA meM sama rahane vAlA, sarvathA saMtuSTa rahane vAlA maunI saMnyAsI sthiramati hotA hai tathA vaha bhaktisampanna sthiramati manuSya merA priya hai|)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga aura sthitaprajJa : eka vizleSaNa / 91 isa prakAra sthiramati evaM sthirabuddhi zabdoM kA prayoga samatvaprApta manuSya ke artha meM kiyA gayA hai, sthitaprajJa kA bhI yahI mukhya lakSaNa hai ki vaha sukha evaM duHkha ke kAraNoM se prabhAvita nahIM hotA / vaha sukha meM rAga evaM duHkha meM dveSa nahIM krtaa| jaisA ki kahA haiyaH sarvatrAnabhisnehastattatprApya zubhAzubham / nAbhinandati na dva epTi tasya prajJA pratiSThitA / / gItA 2 / 57 jo sarvatra rAga rahita (anabhisneha) hai, zubha ( priya) vastu ko prApta kara usase harSita nahIM hotA tathA azubha (apriya) vastu ko prApta kara usase dveSa nahIM karatA, usakI prajJA sthita hotI hai arthAt vaha sthitaprajJa hotA hai / manuSya sthitaprajJa kaba banatA hai athavA usakI prajJA sthita (pratiSThita ) kaba hotI isakA nirUpaNa karate hue gItA meM kahA gayA hai yadA saMharate cAyaM kUrmo'GgAnIva sarvazaH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA // jaba sAdhaka apanI indriyoM ko unake viSayoM ( rUparasAdi) se usI prakAra sameTa letA hai, jisa prakAra kachuA apane aMgoM ko cAroM ora se sameTa letA hai, usakI prajJA sthita hotI hai / dUsare zabdoM meM kahA jAya to -- 'vaze hi yasyendriyANi tasya prajJA pratiSThitA' - gItA 2 / 61 arthAt jisake vaza meM indriyA~ haiM usakI prajJA sthita hai / vItarAga aura sthitaprajJa vItarAga evaM sthitaprajJa ke svarUpa evaM vizeSatAoM para vicAra karane para nimnalikhita samAnatAe~ pratIta hotI haiM 1. samatA - vItarAga kA pramukha guNa hai samatA / vaha manojJa ( priya) rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda evaM saMkalpa-vikalpoM ke prati rAga nahIM karatA tathA amanojJa ( apriya ) rUpa, rasa, gaMdha, sparza, zabda evaM saMkalpa - vikalpoM ke prati dveSa nahIM karatA / priya evaM apriya donoM sthitiyoM meM vItarAga sama rahatA hai--samo ya jo tesu sa vIyarAgo / 14 sthitaprajJa meM bhI yaha pramukha vizeSatA hai / vaha bhI vItarAga ke sadRza sukha, duHkha, priya, apriya, jaya parAjaya, lAbha, hAni zrAdi meM samadarzI hotA hai| gItA meM prajJA ke sthita ( pratiSThita ) hone kA artha samatA kI prApti se hI hai / 2. rAga-dveSAdivikAravihInatA vItarAga evaM sthitaprajJa donoM rAga-dveSa Adi vikAroM se rahita hote haiM / rAga ko saba . vikAroM kA mUla kahA jA sakatA hai / jahA~ rAga hai, vahA~ samasta vikAra ( kaSAya) vidyamAna haiM / uttarAdhyayana sUtra meM kAmaguNoM meM zrAsakta (rAgayukta ) jIva meM anya vikAroM kI upasthiti ko isa prakAra kahA hai- kohaM ca mANaM ca taheva mAyaM, lohaM duguJchaM araI raI ca / hAsaM bhayaM soga - pumitthiveyaM, NapuMsaveyaM vivihe ya bhAve / / 32/102 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 92 Avajjai evamaNegarUve, evaMvihe kAmaguNesu stto| aNNe ya eyappabhave visese, kAruNNadINe hirime vaisse // 32/103 arthAta kAmabhogoM meM Asakta (rAgayukta) jIva krodha, mAna, mAyA, lobha, jugupsA, arati, rati, hAsya, bhaya, zoka, puruSaveda, strIveda, napuMsakaveda aura usI prakAra ke aneka bhAvoM ko evaM vividha rUpoM ko tathA inase utpanna hone vAle anya aneka vikAra vizeSoM ko prApta karatA hai / isa kAraNa se vaha kAyAsakta jIva karuNA-pAtra, lajjita evaM dveSya bana jAtA hai / rAga kA nAza hote hI ina saba vikAroM kA vinAza ho jAtA hai| bhagavadagItA meM bhI sthitaprajJa ko rAga, bhaya evaM krodha se rahita batAyA gayA hai-bIta rAgabhayakrodhaH sthitadhImanirucyate / ye tIna vikAra (doSa) upalakSaNa se tatsadRza anya vikAroM kA bhI grahaNa kara lete haiN| sthitaprajJa meM bhI vItarAga kI bhA~ti rAga-dveSAdi vikAroM kA samUla nAza ho jAtA hai| jaisA ki kahA hai-----rAgadveSaviyUktaistu viSayAnindriyaizcarana'15 ityAdi / 3. viSayoM se vimukhatA bItarAga puruSa kI pAMcoM indriyA~ (kAna, A~kheM, nAka, jIbha evaM sparzana) evaM mana viSayabhogoM kI ora AkRSTa nahIM hote haiN| vaha viSaya-bhogoM se vimukha ho jAtA hai / sthitaprajJa bhI indriya-viSayoM se apane Apako sameTa letA hai| zrIkRSNa arjana se kahate haiM-he arjana ! jisakI indriyA~ apane viSayoM se pUrNata: nigahIta haiM usakI prajJA sthita hotI hai| 4. duHkha-nAza vItarAgatA kI prApti ke sAtha hI duHkhoM kA vinAza ho jAtA hai| vItarAga ke pAsa kisI bhI prakAra kA du:kha nahIM phaTakatA / vaha sarvavidha duHkhoM kA aMta kara detA hai--jaM kAiyaM mANasiyaM ca kiMci, tassaMtagaM gacchai viiyraago|'7 arthAta jo kucha bhI zArIrika aura mAnasika duHkha hote haiM, vItarAga una sabakA aMta kara detA hai| anyatra uttarAdhyayana meM hIte ceva thovaM vi kayAi dukkhaM, Na vIyarAgassa kareMti kiMci18 kahakara vItarAga se duHkhoM ko dUra rakha diyA hai| sthitaprajJa' bhI jaba indriyaniyaMtraNa kara evaM prAtmavazya hokara prAcaraNa karatA hai to vaha prasAda (prasannatA) prApta karatA hai tathA prasAda prApta karane para saba duHkhoM kA vinAza ho jAtA hai, yathA AtmavazyavidheyAtmA prasAdamadhigacchati / gItA 2/64 prasAde sarvaduHkhAnAM hAnirasyopajAyate // gItA 2/65 vItarAga evaM sthitaprajJa meM kucha antara bhI pratIta hotA hai / yaha antara nimna binduoM meM prastuta kiyA jA sakatA hai 1. karma-kSaya uttarAdhyayana sUtra meM jahA~ vItarAga ko mohanIya, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa evaM aMtarAya kA kSaya karane vAlA kaha kara use karmakSaya kI kasauTI para parakhA gayA hai vahA~ sthitaprajJa ke sAtha karmakSaya kA koI sambandha sthApita nahIM kiyA gyaa| jainadarzana ke anusAra ATha karmoM
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vItarAga aura sthitaprajJa : eka vizleSaNa / 93 (jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, prAyu, nAma, gotra aura antarAya) meM sarvaprathama moha kA kSaya hote hI sAdhaka vItarAga bana jAtA hai, tadanantara vaha jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, evaM aMtarAya karmoM kA kSaya karatA hai| anya cAra karmoM kA eka sAtha prAyukarma ke kSaya hote hI nAza ho jAtA hai aura vItarAga mokSa ko prApta kara letA hai / 16 2. mokSa evaM brahmanirvANa bhagavadgItA meM samasta kAmanAoM ke tyAgI sthitaprajJa kI sthiti ko brAhmI sthiti kahA gayA hai / vaha isa sthiti ko prApta kara punaH mohita nahIM hotA tathA isa sthiti meM sthita rahakara brahmanirvANa ko prApta kara letA hai| 20 uttarAdhyayana sUtra kI zabdAvalI meM mokSa zabda kA prayoga huA hai / vahA~ vItarAga ko cAra dhAti karmoM kA kSaya karane vAlA kahakara Ayukarma kA kSaya hone para mokSa prApta karane vAlA pratipAdita kiyA gayA hai| gItA meM brahmanirvANa ke lie Ayukarma ke kSaya kI bAta nahIM kI gayI, jo ki uttarAdhyayana sUtra meM kI gaI hai| 3. ekAnta sukha uttarAdhyayana meM rAga evaM dveSa kA kSaya karane vAle vItarAga ko ekAntasukha (avyAbAdhasukha, akSayasukha, anantasukha) kA prAptakartA kahA hai yathA-rAgassa dosassa ya saMkhaeNa, egantasokkhaM samuvei mokkhaM / 21 battIsaveM adhyayana meM bhI saba karmoM se mukta hone para use atyanta sukhI batalAyA hai so tassa savvassa duhassa mukko jaM bAhai sayayaM jaMtumeyaM / dohAmayaM vippamukko pasattho to hoi accaMtahI kayastho // 32 // 110 jo duHkha isa jIva ko nirantara pIr3ita kara rahA hai, usa samasta duHkha se vaha jIva mukta ho jAtA hai tathA dIrgha karma roga se mukta humA prazasta jIva kRtArtha hokara atyanta sukhI ho jAtA hai| . bhagavadgItA meM atyantasukha kI bAta nahIM kahI gyii| vahA~ to kAmanAoM ke tyAgane vAle ni:spRha, nirmama evaM niraMhakAra sAdhaka ko kevala zAnti prApta karane vAlA kahA hai / 22 upasaMhAra bhagavadgItA meM pratipAdita "sthitaprajJa' evaM uttarAdhyayana meM pratipAdita 'vItarAga' donoM bhinna-bhinna saMskRti ke Adarza puruSa haiN| donoM rAga-dveSa kA nAza kara viSaya-bhogoM se vimukha hote haiM, tathA sukhada evaM priya vastu ke prati na rAga karate haiM aura na hI duHkhada evaM apriya vastu ke prati dveSa / donoM samatA kI pratimUrti haiN| donoM apane samasta duHkhoM kA vinAza karane vAle haiN| unakA citta evaM indriyA~ unake vaza meM rahatI haiM, ve unase sukhabhoga kI icchA nahIM krte| vItarAga kI prajJA sama hotI hai tathA sthitaprajJa bhI vItarAga hotA hai| phira bhI unameM kucha maulika bhinnatAe~ haiM / vItarAga mohakarma kA nAza hone se banatA hai, tadanantara vaha jJAnAvaraNAdi anya tIna ghAtikarmoM kA kSaya kara arihanta bana jAtA hai, tathA aMtima samaya meM cAra aghAtikarmoM kA kSayakara siddha bana jAtA hai| sthitaprajJa kA karmoM se koI sambandha dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIya
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa / 94 sthApita nahIM hai| vaha brahma meM sthita hokara brahmanirvANa ko prApta karatA hai| vItarAga meM kevalajJAna, kevaladarzana, anantasukha prAdi guNa prakaTa hote haiM, sthitaprajJa meM inakI carcA nahIM miltii| 00 saMvarma1. niyataM kuru karma tvaM, karma jyAyo hyakarmaNaH / -bhagavada gItA 38 2. appANameva jujjhAhi, ki te jujjheNa bjjhyo|-uttraa. 9 / 35 3. ajo nityaH zAzvato'yaM purANo, na hanyate hanyamAne zarIre |-giitaa 2020 acchedyo'yamadAyo'yamakledyo'zoSya eva ca / gItA 2 / 24 4. no iMdiyagejha amuttabhAvA, amuttabhAvA vi ya hoi Nicco ||-uttraadhyyn 14 / 19 5. dehino'smin yathA dehe kaumAraM yauvanaM jarA / tathA dehAntaprApti/rastatra na muhyati // -gItA 2013 6. egayA devaloesu, Naraesu vi egyaa| egayA pAsure kAye, ahAkammehiM gacchai / / -uttarA, 3 / 3 / 7. vIto naSTo rAgo yeSAM te vItarAgAH / 8. vIto'pagato rAgaH saMklezapariNAmo yasmAdasau vItarAgaH / -labdhisAra / jI. pra. / 304 / 384117 9. uttarAdhyayanasUtra 19 / 18 10. sallaM kAmA visaM kAmA, kAmA AsIvisovamA / kAme ya patthemANA, akAmA jaMti duggaI / / uttarA. 9153 11. uttarAdhyayana sUtra 29 / 36 12. uttarAdhyayana sUtra 29 / 45 13. vahI 3218 14. vahI 32 / 22,35,48,61,74,87 15. bhagavadgItA 2164 16. vahI-tasmAdyasya mahAbAho nigRhItAni sarvazaH / indriyANIndriyArthebhyastasya prajJA pratiSThitA / / 2068 17. uttarAdhyayanasUtra 32 // 19 18. vahI 32 // 100 19. prAukkhae mokkhamuvei suddhe / -uttarA. 32 / 109 20. eSA brAhmI sthitiH pArtha nainAM prApya vimuhyati / sthitvAsyAmantakAle'pi brahmanirvANamRcchati / / gItA 2072 21. uttarAdhyayana sUtra 32 / 2 22. vihAya kAmAnyaH sarvAna pUmAMzcarati ni:spRhaH / nirmamo niraMhakAraH sa zAntimadhigacchati / / -gItA 2071 -TIcara phelo, saMskRta vibhAga rAjasthAna vizvavidyAlaya jayapura (rAja.)