Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ vasudhArA dhAraNI ane 'vaso'nuM vasudhArAmaMdira -vijayazIlacandrasUri 'vasudhArA' e hajAro varSo thayA atyaMta lokapriya ane sarvasvIkRta eka bAbata che. vaidika, jaina ane bauddha e traNe mULa bhAratIya dhArAo vasudhArAne eka ke bIjA svarUpe svIkAre che, balke dareka dhArA, 'ernu udgamasthAna potAne tyAM ja che' evaM paNa mAne che, ane e ja AnI vyApaka lokapriyatAnI nizAnI che. __ vaidiko AnAM mULa atharvavedamAM jue che. atharvaveda-prasiddha lakSmI ane kubera te ja vasudhArA ane teno (bauddha) sahacara 'jambhala' che. vedamAM tenA mATe 'vasudhAnI' ane "vasudA' jevA zabdo prayojAyelA jovA maLe che. yajurvedamAM sAtamA--AThamA adhyAyamA, vRSTi ane annaprApti mATe karavAnA eka havana, nAma 'vasudhArA' che, ema paNa jANavA maLe che, je Aje paNa thatuM hovAnuM jovA- jANavAmAM Ave che. uttarAkhaNDanA kumAU pradezamAM, kahe che ke, atyAre paNa amuka vidhi-vidhAna-prasaMge vasudhArA pravAhita karavAmAM Ave che.1 gaDhavAlamAM paNa vivAhAdi prasaMge vasudhArAnuM vedokta vidhAna pracalita che. bauddhau-anusAra ratnasaMbhava buddha ke akSobhya buddha thakI udbhava pAmelI devI te ja vasudhArA che. vajrayAna saMpradAya enI utpatti paMcadhyAnI buddho thakI thayAnuM mAne che. bauddha dharmanA sAhityamAM vasudhArA dhAraNI, AryazrI vasudhArA nAma aSTottara zataka, vasuMdharAdevI vrata, sucandrAvadAna, vasudhArA dhAraNI kathA, Arya vasudhArAnAma dhAraNI, vasudhArA sAdhanA, vasudhArA dhAraNyupadeza, vasudhArAdhAraNIkalpa, vasuzrIkalpa jevI aneka, ke pachI aneka nAme oLakhAtI koIeka- kRtio upalabdha che, je bauddha paraMparAmAM pracalita karmakAMDamAM A dhAraNI, vizeSa ke khUba lokapriya haze tevU sUcavI jAya che. jaina paraMparAmAM karmakAMDanA prakAra tarIke 'vasudhArA-dhAraNI' bahu pAchaLanA samayamA pravezI hoya tema jaNAya che. jaina lekhako dvArA lakhAelI ane jaina bhaMDAromA sacavAelI A dhAraNInI hastapratio 15mA zataka pUrvanI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 July-2002 prAyaH prApya nathI, tethI lAge che ke 15mA zataka AsapAsa jaina karmakAMDomAM A vastune praveza maLyo hovo joIe. alabatta, bauddha paraMparAmAM to A dhAraNIno pracAra vikramanI trIjI sadImAM haze tema lAge che. jainoe tenuM ja anusaraNa karyu che. paraMtu 'vasudhArA'nI vibhAvanA to jaina dhArAmAM paNa bahu purANI che. jaina tIrthaMkaro tathA viziSTa tapasvI munio jyAre tapanAM pAraNe AhAra grahaNa kare, tyAre te gRhasthanA AMgaNe pAMca divya pragaTe che, temAM vasudhArA paNa thatI hovAnI vAta jaina Agamo vageremAM prasiddha che. tIrthaMkaronA cyavana (avataraNa) pachI tathA janma samaye paNa AvI vasudhArA thatI hoya tenuM varNana paNa maLe ja che. bhagavatI-vivAhapannattIsUtra nAme pAMcamA aMga-AgamasUtranA 15mA zatakamA 'vasudhArA vuDhA' evo; to kalpasUtramA 'vasuhAravAsaM ca vAsiMsu' evo pATha upalabdha che. samavAyAMgasUtra tathA sUtrakRtAMga ane jJAtAdharmakathAMga vagere sUtromAM paNa AvA ullekho maLI rahe che. to haribhadrasUrinI 'samarAiccakahA'mA 'na savvahA maMdapuNNANaM gehe vasuhArAo paDaMti' evo pATha jovA maLe che. A tamAma ullekhogata 'vasudhArA'no saMbaMdha tapa vagerenA prabhAvane kAraNe divya zaktio dvArA thatI dhananI vRSTi sAthe samajavAno che. evI kalpanA thAya ke pahelAM to tapazcaryAno tIvra prabhAva ja devone vasudhArA karavAnI preraNA Apato haze. paNa kAlAMtare-samayanA vItavA sAthe tapa karavAnI vRtti tathA tevA tapasvImAM hovI joItI nirIhatAno hAsa thato gayo, ane 'mArI ke mArA bhaktanI pAse dhana hovu jarUrI che' tevI spRhA vadhatI gaI, tethI AvAM mAMtrika karmakAMDa ane te mATenA pATha tathA AmnAyonuM sarjana thayuM haNe. e maMtra tathA anuSThAnathI AkarSAtA devo vasudhArA varasAvatA haze ke bhakta- upAsakane dhanasaMpatti ApatAM haze. eka samaya evo hato ke vaidika, bauddha, jaina e traNe dhArAo bhArata varSamAM mahadaMze sarvatra sahaastitva dharAvatI hatI; ane vaLI te dhArAo vacce muThabheDo paNa thayA karatI, to AvI bAbatornu AdAna-pradAna paNa thatuM rahetuM. AvA koI moke vasudhArA dhAraNIne jainoe apanAvI hoya to banavAjoga che. joke Ano koI AdhArapurAvo na maLe. Do. banArasIdAsa jaine noMdhyu cha ke
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna-20 105 "jainaloga vItarAga dvArA pratipAdita nivRttimArga para calanevAle bhikSusamudAya ke upAsaka hai| aisI dazA meM maMtra, taMtra, yaMtra Adi meM unako ruci aura zraddhA nahIM ho sakatI / yUM to prAcIna jaina sAhitya meM maMtra-taMtra ke ullekha vidyamAna hai, paraMtu svArthasiddhi ke liye unakA prayoga niSiddha hai| aisA pratIta hotA hai ki vaidika aura bauddha maMtra se prabhAvita hokara jainoMne bhI inako apanAyA aura apane mantavyoMkA raMga dekara padmAvatI kalpa, namaskAra kalpa, zakrastava kalpa, sUrimaMtra kalpa AdikI racanA kI / pratIta hotA hai ki jaina dharma meM dhAraNI-pUjAkI pravRtti karAnevAle yati loga the|"5 eTaluM to spaSTa che ke 'vasudhArA dhAraNI' e nAmarnu mAMtrika anuSThAna, tenA pATha sAthe, bauddhomAMthI jainoe apanAveluM che. hajI hamaNAM sudhI, kyAMka kAMka to atyAre paNa, A anuSThAna dIvAlI vagere tahevAromAM jaino karatAM rahyA che-kare che. tenI vidhinI paddhati-AmnAya tathA maMtra-yaMtra- pATha vagere likhita tathA mudrita svarUpamA upalabdha paNa che ja. vasudhArA-dhAraNInI prApta vAcanAmAM nirdezyuM che te mujaba, garIba thaI gaelA sucandra nAmanA zrAvakane bhagavAna buddhe A dhAraNI ApelI, jenA prabhAvathI te punaH dhanika thayelo. Ano artha eke nirdhana jano dhanaprApti mATe A vasudhArAnuM anuSThAna karatA ane kare che. barlina yunivarsiTInA prAdhyApaka sva. DaoN. candrabhAla tripAThIe eka pratyakSa vAtacItamAM kaheluM ke vasudhArA dhAraNInI traNa vAcanAo maLe che. eka, mULa bauddha vAcanA, je ekadama saMkSipta vAcanA che. be, bhAratIya vAcanA, je prathamanI tulanAmAM vistRta, jene jaina vAcanA tarIke paNa oLakhAvI zakAya; kema ke jainoe te vAcanA svIkArI hovAnu, jaina bhaMDAromAM maLatI seMkaDo pothIo parathI siddha thAya che. trIjI nepAlI-nepAlaprasiddha vAcanA che, je ghaNI vistRta che. DaoN. tripAThI pAse A traNe vAcanAo hatI, ane te viSe teo saMzodhana paNa karI rahyA hatA, tema temaNe ja kahelu, teTaluM prasaMgopAtta noMdhI dauM. bAkI bIjA naMbaranI vAcanAnuM saMpAdana DaoN. padmanAbha jainIe karyu che, je prakAzita paNa che.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 July-2002 vasudhArA dhAraNI--vidhAna sAthe saMbaMdha dharAvanArI eka aitihAsika bAbata vize paNa ahIM vivaraNa karatuM che. gujarAtamAM carotara pradezamAM kheDA ane mAtara nAmanA gAmonI samIpe vaso nAmanu gAma che. A gAmamA vasodhArA athavA vasuMdharA mAtAnu maMdira che, temAM vasuMdharA ke vaso mAtAnI sthApanA hovAnA ullekho maLe che. jo ke teno saMbaMdha vasudhArA joDe hovA- koIe noMdhyuM nathI. pahelAM A aMgenA upalabdha AdhAro joIe : ___ 'carotara sarva saMgraha' nAme, carottara-pradezano sAmAnya paricaya Apato eka graMtha be khaMDomAM mudrita che. temAM chapAyelI vigato pramANe- "saMvata 1224mAM vAcchA paTele vaso gAma vasAveluM. vahIvaMcAnA copaDAmAM 'vAcchA' nA nAme 'vaso' vasyAnI noMdha che. te vakhate vasuMdharA mAtAnuM tyAM maMdira hatuM, ane te kheDAnA rAjA moradhvajanAM kuladevI gaNAtAM." graMthamAM vizeSa noMdha A zabdomAM che : "A ja pramANe 'vasaMdharA' mAtAnaM sthAna paNa vasonI madhye 'vasodhArA' mAtA tarIke Aje paNa mojuda che. eTalaM ja nahi, paNa samasta gAmanA kuLadevI tarIke- tenuM sthAna ane pratiSThA Aje paNa sacavAI rahyAM che." Ama chatAM A vasudharA ke vasodhArA devI kayA che, athavA 'vasudhArA' sAthe temane koI saMbaMdha che ke kema, te viSe A graMthamAM koI nirdeza nathI maLato. gujarAtanA eka saMzodhaka zrIharilAla gaudAnI vasuMdharAdevIno artha bhU eTale ke pRthvI devI kare che. temanA hisAbe vacchA paTele vaso vasAvyuM te pahelo paNa A sthaLe vasuMdharA mAtAnuM maMdira hatuM. balke vasothIye purANuM nagara siMhAnagara, je pAMcamI sadInuM hovAnuM zrIgaudAnI jaNAve che, ane Aje siMholaDI nAme gAmaDArUpe astitva dharAve che, tyAMnA rAjA moradhvajanAM vasuMdharAdevI kuLadevI hatA tema kahevAya che. zrIgaudAnI-anusAra, hAlatuM vasuMdharA mAtA maMdira, purAtana dhvasta maMdiranA sthAne bAMdhavAmAM Avelu 300 varSa (Azare) jUnuM che, temaja asala devI pratimAno kA to dhvaMsa thayo hoya, kAM to te daTAI gaI hoya, paNa atyAre te sthAne mahiSAsuramardinI devInI pratimA sthApita che. zrI gaudAnI 'vasuMdharA'no pRthvI artha karIne ja cAlyA
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusaMdhAna - 20 107 che, ane tenI koI svataMtra pratimA gujarAtamAMthI hajI maLI nathI AvI, tema noMdhIne, tenuM varNana mAnasAra, viSNudharmottara vagere graMthomAM hovAnuM sUcana Ape 'che. paraMtu 'vaso'ne ane 'vasuMdharA'ne 'vasudhArA' sAdhe paNa saMbaMdha hoI zake te vize teo ajANa ja lAge che. have A aMgenA navA upalabdha saMdarbha viSe vAta karuM. kavibahAdura paMDita zrIdIpavijayajI nAmaka prasiddha jaina muni 19 - 20mA saikAmAM thaI gayA. teo kavi hatA, vidvAna hatA. temaNe racelI geya racanAo Aje paNa jaina saMgha hoMze hoMze gAya che. A kavie 20mA saikAnAM AraMbhika varSomAM vaso - sthita 'vasudhArA' mAtAnAM darzana, tyAM ArAdhanA, temaja te devInaM citrAMkanakarela hoghAnuM teo pote nirdeze che. te uparathI keTalAka niSkarSo niHsaMdeha prApta thAya che : 1. 'vaso'nA maMdiranA devI vasomAtA, vasodhArA, vasuMdharA evA game te nAme oLakhAtAM hoya to paNa te vAstavamAM 'vasudhArA' devI ja hatAM. 2. zrIdIpavijayajIe te devIsanmukha sAdhanA karI che tathA tenuM citra paNa AlekhyaM che, tethI teo tyAM gayA te samaye tyAM mahiSAsuramardinI na hotAM vasuMdharA / vasudhArAnI ja pratimA hatI te spaSTa thAya che. 3. zrIdIpavijayajIe " vasudhArA maMDala 1, vasudhArAdevI citra 2, vasudhArAvidhAna 3, ema 3 vAnAMno uddhAra pote karyAnuM noMdhyuM che, tethI teo AnA sAdhaka hatA tevuM temaja temanA samayamAM A sAdhanA khUba pracAramAM haze tevuM phalita thAya che. paNa te badhAMthI vadhu, eka aTakaLa evI karavI prApta thAya che ke madhyakAlamA, ke kadAca tethIye jUnA kALamAM, vaso ke siMhAnagara- e bauddha paraMparAnuM kendra rahyuM haze ane bauddha tAMtriko dvArA A vasudhArA- maMdira nirmANa pAmyuM haze. purAtattva - gaveSako tathA itihAsavido A viSayamAM sUkSma gaveSaNA kare ane prAcIna maMdira tathA mUla devI- pratimAnI zodha karavAnA prayatna kare, to jarUra kAMIka navo prakAza sAMpaDe. zrIdIpavijayajIe vasudhArA devIno citrapaTa Alekhyo che, te A aMkamAM ja ( mukhapRSTha para ) chApavAmAM Avyo che. te citramAM temaNe svahaste lakhelI noMdha Ama paMcAya che :
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 July-2002 ___ "saMvat 1902 varSe tapAgacche bha. zrIvijayadhanesvarasRrIrAjye paM. dIpavijayakavirAjena pUrvaparaMparAgata uddharita vasudhArA maMDala 1 vasudhArAdevI citra 2 vasudhArAvidhAna 3. zrIgujarAtadesa caDottara madhyabhAge / zrIvasogrAme / bhaktajanakArApita mahAna devala / tanmadhyanivAsInI sakala janaicchita pUranI vasudhArAdevI citraM / zreyaH / hiraNyasuvarNavRSTivarasanI sucaMdragRhapatIsaMkaTauddharanI devI citraM / zreyaH / maMDalavidhAna pustakase karanA / " ___ A pramANabhUta lakhANa eTaluM spaSTa cha ke vasuMdharA eTale pRthvI-evI kalpanA nirAdhAra Thara ke. __ pAdaTIpo : 1. pUrNimA pANDe, vasudhArA: veda se loka taka kI yAtrA. navanIta (hindI) DAijesTa, julAI 19.85 e ja. padmanAbha esa. jI. vasudhArA dhAraNI, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya golDana jyubIlI vaoNlyuma. DA. banArasIdAsa jaina, janAMmeM dhAraNI - pUjA. zrIjainasatyaprakAza - varSa 10, aMka 8, pR. 163.64. eja. mahAvIra jaina vidyAlaya golDana jyubIlI volyuma, iMgliza sekzana, pR. 37 'carotara sarvasaMgraha' bhAga 1-2 8. Do. harilAla Ara. gaudAnI, 'mahAgujarAtanAM zilpa ane sthApatya' amadAvAda, I. 11.1.2. mAM 'vasudhaga mAtAnuM maMdira' . lekha.