Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryAnaMdilakRta vairoTyAdevIstava' tathA 'upasargaharastotra'no racanAkALa rAjagacchIya prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvakacarita (saM. 1334/I sa 1278) aMtargata "Arya naMdila/rata"no samAveza che. prastuta 'carita'nI (sva) munirAja kalyANavijayajIe AlocanA karatAM lakhyuM che ke Ane "Arya naMdilacarita" kahevAne badale "vairoTyArita' kahIe to ThIka ! kemake temAM AryanaMdila (vA AnaMdila) viSaye kazuM ja kahyuM nathI, sivAya ke teo Arya rakSitanA vaMzaja hatA ane temanA sadupadezathI zreSThIputra 'padma'nI bhAryA 'vairATyA' marIne nAgadevI banI nAgarAja dharaNedranI mahiSI thaIra. kathAnaka dekhatI rIte ja kAlpanika che ane janakathAomAM nAgapaMcamI-mAhAtmyanI pracalita daMtakathAomAMthI "dvaitava" ke haituka" (motif) uThAvI tene ghaDI kADhavAmAM AvyuM che; alabatta prabhAcaMdrAcArye ja te upajAvI kADhyuM haze tema kahevA mATe to pramANa upalabdha nathI. Arya naMdilane "Arya rakSitavaMzIya" kahyA che; AthI teo IsvIsanI pahelI zatAbdI pachI thayA haze. dRSyagaNa-ziSya devavAcakakRta naMdisUtra (A I. sa. 450) aMtargata apAyelI vAcakavaMzIya sthavirAvalImAM purANA vAcakonI sUcimAM annanali(AryADaDanaMdila)ne sthAna maLyuM che, je temanA samayanI uttarasImA nirNIta kare che. saMbhava che ke teo IsvIsannI bIjI (yA trIjI) zatAbdImAM, kuSANayugamAM, thayA hoya. ane 'Arya naMdila'ne badale 'AryAnaMdila' (Arya Andila) abhidhAna vizeSa sAcuM hoya. (A dhAraNAne AdhAre zIrSakamAM 'AryAnaMdila' abhidhAna kalyANavijayajI evaM puNyavijaya dvArA svIkArAyeluM che.) dAkSiNAtya nirprantha paraMparAnA, puSpadaMta-bhUtabaliSkRta SaTkaNDAgama (prAyaH IsvI 475-500) paranI paMcastUpAnvayanA digaMbarAcArya svAmI vIrasenanI dhavalA-TIkA(I sa 816)mAM be sthaLe mahAvAcaka AryanaMdIne lagatAM avataraNo jovA maLe che, ane prastuta AryanaMdI sacelaka vA ardhacelaka paraMparAnA AryanaMdila vA AryAnaMdila ja hovA viSe meM anyatra savistara carcA karI che. A AryAnaMdilanI banAvelI manAtI eka kRti-vairoTyAdevIstavana--pAMceka dAyakA upara prakaTa thaI che. prastuta stavanamAM 13mA padyamAM ajJALavijJeLa saMmnuiM sarakho ullekha maLato hoI stavanA racayitA AryAnaMdila hovAnuM upalaka dRSTie lAge; paraMtu te IsvIsannI ni ai bhA. 1-27
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 bIjI zatAbdI jeTaluM purANuM hovA sAme to stava ja apavAda kare che, jenAM kAraNo viSe joIe : 1. stavamAM vairocyA tema ja padmAvatIne dharaNoraga(dharaNaMdra)nI devIo rUpe ullekha thayo che : yathA : jA dharaNoragadaiA devI paumAvaI ya vaiTThA / sappasahassehi juA devA kira kiMkarA jAyA // 2 // tathA dharaNidapaDhamapattI bairuhAnAma nAgiNI vijjA / sappakaraMDagahatthA sappAbharaNA ya jA niccaM // 4 // paNa vyAkhyAprajJapti (I. sa. 100-300) ane sthAnAMgasUtra (I. sa. 3pa0 363)"mAM nAgarAja dharaNaMdranI je cha (ke cAra mahiSIonAM nAma gaNAvyAM che temAM na to vairocyA ke na to padmAvatInuM nAma jovA maLe che. AthI prastuta kalpanA anAgamika ane pazcAtkAlIna jaNAya che. (digaMbara saMpradAyanA Agamavatu vA AgamasthAnIya graMtha tiloyapaNastI (prajJA) (A. I. sa. 550) graMthamAM paNa dharaNaMdranA saMdarbhamAM prastuta banne nAmo anupasthita che.) 2. vairocyA ke padmAvatIdevInI upalabdha pratimAomAMthI ekeya chaThThA zatakathI pUrve laI jaI zakAya tema nathI. (sAhityamAM alabatta AnAthI thoDA kALa pUrve upAsanA-sUcaka stotro thaI gayAM hoI zake. padmAvatInA, IsvI pa75-600mAM korAyelAM layana maMdiro aMtargata, zilpa hoLe ane badAmImAM [digaMbara saMpradAyamAM maLe che. A sivAya padmAvatyAlayanA ullekha karNATakamAM kadaMbavaMzIya tAmrazAsanomAM IsvI pamI uttarArdha ane chakInA pUrvArdha sudhInA maLI Ave che.) 3. saMdarbhagata stotramAM padya 3mAM vairocyAnuM je varNana karyuM che te prAcInane badale tenA pratimAvidhAnamAM pachIthI dekhAtAM lakSaNone Avare che yathA : nAgiNi nAgArUDhA nAgakarA nAgabhUsiyasarIrA / nAgehiM siramAlA nAgamuhA sA jae jayau // 3 // 4. cothA padyamAM tene " vijjA" ("vidyA'= zakti) kahI che je hakIkata paNa vairocyA nirjhanya-darzana aMtargata bahu prAcIna devatA hovAnuM mAnavAmAM bAdhA UbhI kare che, Agamika saMdarbhomAM ThekaThekANe AvatA laukika yakSo ane yakSIonA ullekhomAM vairocyAnuM nAma jovA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryAnaMdilakRta vairoTyAdevIstava' tathA "upasargaharastotra'no racanAkALa 211 maLatuM nathI. 5. chaThThA padyamAM vIMchI Adi jherI jaMtuo, jAnavaro, rAnI pazuo tema ja vyaMtarAdi agocara sRSTinAM malina sattvo (enA pratApathI) nAsI jatA hovAnI vAta karI che, je paNa stotra prAjhmadhyakALathI vizeSa prAcIna mAnavAmAM rukAvaTa UbhI kare che. 6, e ja rIte padya 18thI laI 28 sudhImAM bhUjaga, rAkSasa, yAkinI, zAkinI, DAkinI, cora, (vyAkara), hiMsa, (mUSaka?"), (mugara?), guhyakAdithI bacavAnI vAta che, je parathI to te mAnatuMga sUrinA prasiddha bhaktAmarastotra(A IsvI. 6ThThA-7mA saikA)thI paNa pachInI racanA hovAnuM bhAse che. 7. ane padya 8 ane 9 to ughADI rIte tAMtrika che : huMkAraMtaM ca visaM avisaTTa visaTTapallave cr| pArasa nAma zrIM hrI~ paumAvai dharaNarAeNaM // 8 // sappa ! visappa sarIsava ! dharaNiM gacchAhi jAhi re turiaN| jaMbhiNi thaMbhiNi baMdhaNi mohaNi huM phuTTakAreNaM // 9 // A pagho jotAM to tene AThamA-navamA saikAthI to prAcIna mAnI zakAya tevI sthiti rahetI nathI. bIjI bAju padmAvatIno zvetAMbara saMpradAyamAM svIkAra dazamA zataka pUrve hovAnuM . na sAhityamAM, na zilpamAM pramANa che. stotraracayitA zvetAMbara che eTale te tathyano paNa kALanirNaya karate samaye dhyAnamAM levo ghaTe. uparyukta tamAma muddAo lakSamAM letAM prastuta stavane kuSANakAlIna AcArya Arya naMdika, Arya naMdila, vA AI naMdInI kRti hovAnuM mAnI zakAya tema nathI. jainomAM maMtravAda ja nahIM, taMtravAdanA praveza pachInI ja e racanA hoI zake. prabhAvakacaritakAra prastuta stotrathI paricita che(r); paNa temaNe dIdhelA kathAnaka mATenuM mULa srota to pakaDAya tyAre kharuM. 'varasyAstavanI vastutayA Aje to prasiddhi nathI ane bhUtakALamAM paNa AgamonI AjJAnI upekSA karanAra mAMtrika jaina jatio dvArA thatI haze te upAsanA sivAya e keTaluM pracAramAM hatuM te jANavAne koI sAdhana upasthita nathI; paraMtu "upasargaharastotra (uvasaggaharathotta)" to eka ati prasiddha, ane nirjhanthonA zvetAMbara-digaMbara ema banne AmnAyomAM pracalita, stotromAMnuM eka che. kevaLa pAMca ja gAthAmAM nibaddha A stotranA kartA, naMdayuganA aMte ane maurya yuganA AraMbhe thaI gayelA, carama zrutakevalI bhadrabAhu hovAnuM zvetAMbara saMpradAyamAM paraMparAthI manAya che; kaMI nahIM toye prabaMdhakAronuM ema kahevuM che. paNa
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 mULa stotramAM, ke tenI pArzvadevagaNi viracita vRtti (IsvIsanuM 12muM zataka) ke caMdrAcArya kArita laghuvRtti (IsvIsano 13mo saiko9) aMtargata, tenA kartA bhadrabAhu (ke anya koI) hovAno jarA sarakho paNa izAro nathI. sva munirAja zrI caturavijayajIe pahelAM to prastuta kRti u52kathita bhadrabAhusvAmi kArita mAnelI evo bhAsa thAya che; paNa pachIthI mata badalIne tene jaina kathAnakomAM varAhamihiranA baMdhu manAyela, prathamathI bhinna evA, niryuktikAra bhadrabAhu(dvitIya)ne, tenA kartA mAnyA hoya tema lAge che . (sva) munivarya puNyavijayajI paNa evI mAnyatA dharAvatA hatA. paNa dvitIya bhadrabAhunA astitvane siddha kare evuM eka paNa pramANa upasthita nathI. carita-kathAnaka-prabaMdhAdimAM eka taraphathI bhadrabAhune guptakAlIna varAhamihiranA bhAI, to bIjI taraphathI vaLI emane mauryakAlIna Arya yazobhadranA ziSya ane Arya sthUlabhadranA guru batAvyA che ! A ghora kAlAtikrama ane visaMvAda, tema ja kathAmAM kathela sAmpradAyika tattvo pAchaLa tathya eTaluM ja che ke varAhamihirathI bhadrabAhunI sarasAI jaina kathAkArone batAvavI hatI; paNa tethI to koI aitihAsika saccAI siddha nathI thatI. hakIkatamAM niryuktionA kartA koNa hatA ane upasargaharastotranA kartA koNa hatA teno nirdeza koI srotamAMthI prApta thayo nathI. puNyavijayajInI eTalI vAta to sAcI lAge che ke niryuktio (keTaleka aMze uttara kuSANa ane guptakAlIna saMgrahaNIone AdhAre) jainAgamonI vAlabhI dvitIya vAcanA (I. sa. 503/516) pachI turatamAM thayelI che. (ene I sa 525nA arasAnI racanA gaNI zakAya.) paNa ethI upasargaharastotranA kartA ane kALanI samasyAno ukela thato nathI. 212 mahArASTrI prAkRtamAM racAyela mULa stotra A pramANe che : uvasaggaharaM pAsaM pAsaM vaMdAmi kammaghaNamukkaM visaharavisaninnAsaM maMgalakallANa AvAsaM // 1 // visaharaphuliMgamaMtaM kaMThe dhArei jo sayA maNuo ! tassaggaharogamArI duTThajarA jaMti uvasAmaM ||2|| ciTThau dUre maMto tujjha paNAmo vi bahuphalo hoi / naratiriesa vi jIvA pAvaMti na dukkhadogaccaM // 3 // tuha sammate laddhe ciMtAmaNi kappapAyavabbhahie / pAvaMti aviggheNaM jIvA ayarAmaraM ThANaM ||4|| iya saMthuo mahAyasa ! bhattibbharanibbhareNa hiyaeNa / tA deva ! dijja bohiM bhave bhave pAsa ! jiNacaMda ! ||5||
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryAnaMdilakRta vairoTacAdevIstava' tathA 'upasargaharastotra'no racanAkALa teno zabdArtha zrI caMdrasUrie saMskRtamAM Apyo che jenA AdhAre gujarAtImAM bhAvArtha nIce mujaba tAravI zakAya : 1. upasargane haranAra, viSadharanA viSano vinAza karanAra (yakSa) pArzvane, tema ja karmaghanathI mukta, maMgala ane maMgala-kalyANanA AvAsa rUpa (jina) pArzvane vaMduM chuM. 213 2. (A) viSadharasphuliMgamaMtrane je manuSya sadA kaMThastha rAkhe tene graha dazAnuM, roga, marakI(ityAdi)nA AvirbhAvanuM, ke AkarA tAvanuM upazamana thAya. 3. maMtra to dUra paNa ApanA praNAma mAtra paNa bahu phaLa ApanAra che. Apane praNAma karanAra manuSyo vA prANIo du:kha ke durgatine prApta thatA nathI. 4. Apane samyak rIte grahaNa karavAthI ciMtAmaNiratna ane kalpavRkSathI (prApta thAya tenAthI) paNa adhika phaLa prApta thAya che, ane jIvo nirvighne ajarAmara sthAnane prApta kare che. 5. he mahAyaza, he deva, he caMdra samAna pArzvajina, bhaktithI pUrNa bharela hRdayathI huM saMstuti karuM chuM ke bhavobhava saMbodhi dejo ! Ama stotra maMtrapUta che ane nAgaviSa utAravA mATe, grahadazAnA prabhAvathI mukta thavA mATe, mahAmArI samAna roga-vimokSa, tathA jvaropazamananA uddezathI kartAe racyuM che. dekhItI rIte ja Ano racayitA Agama yugano nathI ja ane racanA-rIti ane bhASA paNa prAkrmadhyakALa pUrveno kALa batAvatA hovAnuM bhAgye ja mAnI zakAya. paNa kALanirNayanI cAvI to pahelA ja padyanA prathama caraNamAM che. temAM 'pAsa (pArzva)' zabda be vAra Ave che. TIkAkAre pahelA, upasargane haranAra 'pAsa'no artha 'pArzvayakSa' karyo che, jyAre bIjA, karma-vRttithI mukta thavAmAM nimitta bananAra 'pAsa'no artha 'jina pArzva' karyo che ne tenA aucitya viSe koI zaMkAne kAraNa nathI; kemake siddhAtmA(vimukta-AtmA)ne nigranthadarzana sarvajJa-sarvadarzI to mAne che paNa kartA rUpe nahIM. AthI jina pArzva upasargane harI na zake, paNa zAsana-devatA.A kArya karI zake; ethI upasarga haravAnI prArthanA pArzvajinane nahIM, emanA nAmerI ane emanA ja zAsanadeva, pArzva-yakSane kare che. paNa pArzvayakSanI kalpanA paNa moDenI ja mAnavAnI rahe che. tIrthaMkaronA zAsana rakSakarUpe yakSa-yakSIono vibhAva sAhitya ke pratibhA-sarjanamAM navama zataka aMtima caraNathI pUrveno nathI, ene lagatuM koI ja pramANa nathI. samavAyAMgasUtramAM 24mA sthAnamAM yakSa-yakSIono ullekha ja nathI. ane anugupta kALa sudhInA Amika ke anya sAhityamAM paNa te nirdeza maLatA nathI. zailInI dRSTie paNa stotra pAdalipta sUri(dvitIya) (prAyaH IsvI 700-725)nI "gAhAjuhaleNa'" nAmaka be ja gAthAmAM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-1 nibaddha vIrastutine (je suvarNasiddhi-stava manAya che) amukAMze maLatuM Ave che. joke digaMbara saMpradAyamAM A stotra bhaktAmarastotrakAra mAnatuMga sUrinuM raceluM manAya che; paNa mAnatuMgasUrinA prAkRta stotra--bhayahara-nI zailIthI A stotranI zailI judI paDI Ave che : temAM kAvyatattvano prAyaH abhAva varatAya che ane 'mAnatuMga'nuM mudrarUpeNa nAma paNa aMtima padyamAM upasthita nathI. koI maMtra-parasta caityavAsI jatinI A racanA che. zailI ane vastune lakSamAM letAM '(upasargaharastotra'ne vahelAmAM vaheluM IsvIsanA navamA zatakanA uttarArdhamAM mUkI zakAya. 214 TippaNo : 1. saM. jina vijayamuni, siMghI jaina graMthamAlA, graMthAMka 13, amadAvAda-lattA 1940, 2. juo zrIprabhAvakacaritra (bhASAMtara), zrI jaina AtmAnaMda sabhA-bhAvanagara, bhAvanagara vi. saM. 1987 (I. sa. 1931), ''prastAvanA,' pR 22. 3. vairoTyAnI mUrtionAM aMkana dasamA zataka (ke bahu bahu to prAkmadhyakALa) pahelAM maLatAM nathI. enA saMbaMdhI AkhIye daMtakathA caityavAsIoe upajAvI kADhelI jaNAya che. 4. saM. muni puNyavijaya, jaina-Agama graMthamAlA, graMtha 1, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 1968, sUtra 6, 'therAvalicA,' pR. 6. 5. gANammi daMsaNamma ya tava viNae NiccakAlamujjutaM / ajjAnaMdilakhamaNaM sirasA vaMde pasaNNamaNaM // --vimUtra 6.26 6. naMdIsUtramAM je therAvalI che temAM Arya bhadrabAhu pachI AvatAM nAmo kramabaddha nathI. ahIM je samayAMkana karyuM che te Arya maMgu (mAdhahastI), AryanAgahastI Adino saMbhAvya kALa lakSamAM laI tenA AdhAre AryanandilanI vidyamAnatAno kALa paNa kuSANayugamAM mAnyo che. 7. juo mAro lekha, "Apropos of Mahavacaka Arya Nandi Ksamasramana," Sri Dinesacandrika (Studies in Indology}, Eds. B. N. Mukherjee et al, Delhi 1983, pp. 141-147. 8. juo ''varocanevIstava,'' nainastotramaMo, prAcIna (jaina) sAhityodvAraNagraMthAvalI, prathama bhAga, saM caturavijayamuni, amadAvAda 1932, pR. 347-350. 9. ejana, pR. 348. 10. saM. paM. becaradAsa jIvarAja dozI, viyA paLattisutta, dvitIya bhAga, jaina-Agama-graMthamAlA, graMthAMka 4 (bhAga 2), zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 1978, sU 13, pR. 500. 11. saM. muni jaMbUvijaya, DhALaMgapukhta samavAyaMgasutta vra, jaina-Agama-graMthamAlA, graMthAMka 3, zrI mahAvIra jaina vidyAlaya, muMbaI 1985, tadaMtargata sthAnoMgasUtra, 4.1 273, pR 105,
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryAnaMdilakRta 'vairoTyAdevIstava" tathA "upasargaharastotra'no racanAkALa 215 12. vyAkhyAprajJaptimAM "cha" nAma ApyAM che ane sthAnAMgamAM "cAra" nAma batAvyAM che. bannenAM nAmo bilakula judAM che. 13. vai0 0 0, bhAga 1, pR. 347, 14. prAcIna stotromAM aSTamahAbhayAdi dUra thatA hovAnI to vAta kahI che; paNa ahIM kathita jherI jaMtuo AdinI vAta nathI. AthI paNa stotra madhyakAlIna hovAnuM saMbhave che. 15. bhAlakano eka artha "sarpa sarakhA sarisRpa sarakho thAya che. 16, zabda spaSTa nathI eTale artha paNa spaSTa nathI. 17. ejana. emaNe prastuta "carita'mAM teno ullekha karyo che. juo v0 20, pR. 21, tyAM stotranI zarUAta makA nivAsa stava AryAnanTile batAvyAnuM kahyuM che, jayAre upalabdha prakAzita stotramAM te maNa pAsanAe evA zabdothI prAraMbha karyo che. 18. rAjazekhara kRta prabaMdhakoza(IsvI 1349)nA "bhadrabAhu-varAha prabaMdha"mAM tevo spaSTa nirdeza che. juo saMva jinavijaya, sidhI jaina graMthamAlA, graMthAMka 6, zAMtiniketana 1935, pR. 2. A sivAya saMghatilakanI sabhyatvesalikAvRtti Isa. 136 da)mAM paNa evo ja ullekha che. noMdha mATe juo saM. caturavijayamuni "prastAvanA " maMtrAdhirAjaciMtAmaNi (jainastotra saMdoha, dvitIya vibhAga), zrI prAcIna jaina sAhityoddhAra graMthAvalI, caturthapuSpa, amadAvAda 1936, pR. 8. ladhuvRtti mATe juo jainastotrasaMdoha, prathama bhAga, prAcIna bhajana) sAhityoddhAragraMthAvalI, prathama puSpa, amadAvAda 1932, "ga-pariziSTa', pR. 67-76. 20. juo "prastAvanA" (saMskRta) jai. stosaMta, 1, pR. 5-6. 21. juo emanI gujarAtI "prastAvanA" jai. sto. saM, 2, pR. 3-12. 22. niyuktio prathama bhadrabAhu prAyaH (I. sa. pU. 325-290) dvArA racAyelI hovAnI je mAnyatA IsvI chaThThI sadIthI cAlI AvI che tene prastuta kRtionI bhASA, chaMda, ane AMtarika vastuthI jarAye samarthana maLatuM nathI. A vize (sva) munivara puNyavijayajI, jarmana vidvAno, ane A kSetranA anya bhAratIya vidvAno dvArA UhApoha thaI cUkyo che. 23. A kathana TIkAkAronuM che. paMdareka varSa pUrve banArasamAM mAre ghera paM. dalasukhabhAI mAlavaNiyA tathA sAgaramala jainane meM kaheluM ke upasargaharastotra e prathama bhadrabAhunuM to nathI ja paraMtu kahevAtA dvitIya bhadrabAha(varAhamihiranA manAtA baMdhu)nuM paNa hoI na zake, kemake tIrthakaro sAthe saMbaddha 24 yakSayakSIonI kalpanAno navamI zatAbdI pUrve na to zilyamAM ke na to sAhityamAM sagaDa maLe che. pachIthI, moTe bhAge zramaNanA eka aMkamAM, te hakIkata sAgaramala jainanA lekhamAM (emanI potAnI zodharUpe) pragaTa thaI hovAnuM smaraNa che.