Book Title: Upsarga
Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Z_Jintattva_Granth_1_002039.pdf and Jintattva_Granth_2_002040.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249502/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga '3vasa' zabda saMskRta bhASAno che. enA judA judA artha thAya che, jema ke (1) mAMdagI, vyAdhi, (2) durbhAgya, (3) IjA athavA hAni, (4) grahaNa, (5) bhUtapretAdino vaLagADa, () mRtyu AvavAnI nizAnI athavA AgAhI, (7) apazukana, (8) maraNano bhaya, (9) Aphata, (10) vyAkaraNamAM avyayano eka prakAra - dhAtunI AgaLa athavA dhAtu parathI banelA nAmanI AgaLa joDAto zabda, (11) mahAkAvyano eka nAno khaMDa, (12) deva, manuSya vagere taraphathI thatI kanaDagata. jainomAM "' zabda eka viziSTa lAkSaNika pAribhASika arthamAM vaparAya che. saMskRta '3pa' uparathI AvelA prAkRta-ardhamAgadhI zabda vasa' paNa vaparAya che. "gyAM ' (sUtrakatAMga) nAmanA AgamagraMthamAM Dava ' upara eka adhyayana paNa ApeluM che. '3vasa daram' nAmanuM camatkArika stotra jainomAM suvikhyAta che. aneka dhArmika tathA anya prasaMgoe e stotranuM paThana thAya che. bhadrabAhuracita manAtA e maMtragarbhita stotrano nIceno zloka maMgala stuti - mAMgalika tarIke bolavA-saMbhaLAvavAnI paraMparA paNa jainomAM pracalita che. upasargAH kSayaM yAnti, chidyante vighnvllyH| manaH prasannatAmeti, pUjyamAne jineshvre|| jaina paraMparAmAM upasargano artha thAya che. AvI paDeluM bhayaMkara kaSTa, kyAreka e kaSTa mAraNAntika paNa hoya che, eTale ke mRtyumAM pariNamanAruM hoya che. jaina zAstrakAroe '31-3vasaT' nI vyAkhyA nIce pramANe ApI che : Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga (1) 35 + sRn joDAvuM jIva upasRjyate sambadhyate pIDAdibhiH saha yasmAt tat upasargaH / (jenA vaDe jIva pIDA vagere sAthe ja saMbaMdhovALo thAya che te upasarga = kahevAya che.) sAmIpye; sRg = (2) 35 = upasaraMti iti upasargAH / (je pAse Ave che ane pIDita kare che te upasarga.) viTM; ( 3 ) uvasRjanti vA anena upasargAH (je kaSTanuM upasarjana kare che, eTale ke je kaSTane utpanna kare che te upasarga.) - (4) upasRjyate - kSipyate cyAvyate prANI dharmAdibhirityupasargAH / (je prANIne dharmathI kheMcI le che, cyuta kare che te upasarga.) (5) parva: upadravaH (hemacandrAcArya, 'abhidhAnaciMtAmaNi' nAmanA koSamAM kahe che ke upasarga eTale upadrava.) (5) upasargAn devAdikRtAn upadravAn / (devo vageree karelo upadrava te upasarga.) upasarganA mukhya traNa prakAro che : (1) devatAkRta, (2) manuSyakRta ane (3) tiryaMcakata. 'uttarAdhyayana sUtra'nA 31mA adhyayanamAM kahyuM che ke : divve ya je uvasagge 139 tahA tiriccha mANusse / je bhikkhU sahai niccaM se na acchai maNDale / / (je bhikSu devatA, tiryaMca ane manuSye karelA 'upasargo'ne nitya saha kare che, te maMDalamAM raheto nathI, arthAt, tene A saMsArarUpI maMDalamAM paribhramaNa karavuM paDatuM nathI.) keTalIka vAra mANasane mAthe AvI paDelA kaSTa ke saMkaTanuM vyAvahArika buddhigamya nirAkaraNa thaI zakatuM nathI. koIka atIndrIya zakti emAM kAma karI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140. jinatattva gaI che evuM mAnavA mana prerAya che. zraddhALu loko mAne che ke bhUta, preta, pizAca, vyaMtara, zAkinI, DAkinI ityAdi koI deva-devI irAdApUrvaka e kaSTa Ape che. jaina mAnyatA anusAra keTalAka devo adazya rahIne vyaktine trAsa ApavA athavA sAdhanAmAMthI calita karavA, bihAmaNAM dRzyorUpI upasargo kare che. saMgamadeve bhagavAna mahAvIra upara ke kamaTha - meghamALI deve bhagavAna pArzvanAtha upara upasargo karyAnI vAta jANItI che. AvA upasargo devakRta manAya che. mANaso vera levAne mATe athavA potAno evo roSa pragaTa karavAne mATe, gunAnI zikSA karavA mATe athavA kevaLa potAnA sthaLa, nirdaya AnaMdamAM rAcavA mATe bIjAne bhayaMkara kaSTo Ape che. evAM kaSTone pariNAme keTalIka vAra mANasa mRtyu pAme che. kyAreka mANasa bIjA upara vera levAne mATe maMtra-taMtra vagerenA prayogo paNa kare che. A prakAranA upasargo te manuSyakata upasargo che. bhayaMkara hiMsaka prANIo mANasane mArI nAkhe che athavA karaDIne ghaNuM asahya kaSTa pahoMcADe che. vAgha, siMha, gAMDo hAthI, magara, sApa, vIchI, garuDa vagere taraphathI thatA upasargone tiryacata upasarga kahevAmAM Ave che. A traNa prakAranA mukhya upasarga uparAMta "AtmasaMvedanIya' nAmano cotho prakAra paNa batAvavAmAM Ave che. "artha kalpalatAmAM lakhyuM che ke - upasargAH divya - mAnuSa - tairshcaa'tmsNvedniiybhedaaccturvidhaaH| (caubvihA uvasaggA paNNattA / taM jahA divyA mANusA tirikkhajoNiyA AyasaMceyaNijjA!) AtmasaMvedanIya eTale azAtA vedanIya karmanA udayathI zarIrane bhogavavI paDatI asahya vedanA. A vedanA, kaSTa, duHkha, AtmAne mATe upasarga samAna bane che. AvA prasaMge deva, manuSya ke tiryaMcakRta upasarga nathI hato, paraMtu potAnAM pUrvasaMcita tIvra azubha karmono bhAre udaya upasarga samAna bane che. upasarganA bAhya ane AtyaMtara evA prakAro paNa pADavAmAM Ave che. bAhya zArIrika kaSTavALA upasargo te bAhya ane rogAdithI thatA AtmasaMvedanIya prakAranA upasarga te AtyaMtara upasarga kahevAya che. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga sAdhuo jema svecchAe samatAbhAvathI parISaha sahana kare che tema teoe manuSya, devatA vagere dvArA thatA upasargo paNa samatAbhAvathI sahana karavA joIe. e vakhate manamAM jarA paNa odha, kleza vagere na ANavAM joIe ane kasoTImAMthI pAra paDavAnuM lakSya rAkhavuM joIe. sAcA mumukSu sAdhuoe du:kha ke kaSTa AvI paDe tyAre paNa samatAmaya jIvana jIvavuM joIe. bhayaMkara karmonI nirjarA mATe potAne eka apUrva nimitte maLyuM che ema samajavuM joIe. alabatta evI mananI sthitie koI virala mahAtmAo ja pahoMcI zake. 141 zAstrakAre A cAra mukhya prakAranA upasarganA soLa peTAprakAra nIce pramANe kahyA che : 1. devakRta : (1) rAgathI athavA hAsyathI, (2) dveSathI, (3) vimarzathI athavA parIkSAthI (vedanA sahana karI zake che ke nahi te dRDhatA jovA mATe parIkSA karavI te), (4) pRthavimAtrA (dharmanI IrSyA Adine aMge vaikriya zarIra karIne upasarga kare che te). 2. manuSyakRta : (1) rAgathI athavA hAsyathI, (2) dveSathI, (3) vimarzathI, (4) kuzIlathI (u.ta., brahmacArIthI putra thAya te baLavAna hoya che ema dhArIne koI strI dharmavAsanA vinAnA sAdhune brahmacaryathI calita karavA anukULa upasarga kare te.) 3. tiryaMcakRta : (1) bhayathI (manuSyane joIne te mane mAraze ema dhArIne vAdha, siMha vagere sAme dhase te), (2) dveSathI, (3) AhAra mATe (bhUkha lAgyAthI tenuM nivAraNa karavA mATe vAgha, ziyALa, garuDa vagere upasarga kare te) ane (4) potAnA saMrakSaNa nimitte sAmo prahAra kare te. 4. AtmakRta athavA AtmasaMvedanIya : (1) vAtathI (vAyuthI), (2) pittathI, (3) kaphathI ane (4) saMnipAtathI thatA bhayaMkara rogarUpI upasarga. AtmasaMvedanIyanA A cAra peTAprakAra bIjI rIte paNa gaNAvavAmAM Ave che; jema ke, (1) netramAM paDela kaNuM vagere khUMcavuM, Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jinatattva (2) aMgonuM khaMbhita thavuM, (3) khADA vagere uparathI paDI javuM ane (4) bAhu vagere aMgonuM paraspara athaDAvuM. manuSyanA jIvanamAM vividha prakAranI Apattio, jAtajAtanA upadravo acAnaka AvI paDe che. e vakhate sAmAnya manuSya mUMjhAya che, kAyara thaI jAya che. deva-devIonuM zaraNuM le che, bAdhA-AkhaDI mAne che. zraddhALu mANaso mATe, saMkaTothI bacAvanAra deva-devIonI stuti paNa lakhAI che. "navaratnamAlAmAM eka stutimAM vijayA-jayA devIne uddhodhana karavAmAM AvyuM che ke "he devI ! tuM lokonuM nIcenA bhayo tathA upadravomAMthI rakSaNa kara : 1. ativRSTi, pANInAM pUra ke bIjI koI paNa rIte utpanna thato "jala bhaya', 2. acAnaka Aga phATI nIkaLavI, dava prakaTavo ke bIjI koI paNa rIte utpanna thato "agni bhaya', 3. sthAvara ke jaMgama "viSa bhaya', 4, judI judI jAtanA sApo taraphathI thato viSadhara bhaya', 5. gocaramAM viziSTa sthAne paDelA graho taraphathI thato "grahacAra bhaya', 6. judAM judAM aneka kAraNothI utpanna thato "rAja bhaya', 7. kapha, pitta ane vAyunAM judAM judAM kAraNothI utpanna thato roga bhaya", 8. laDAI ke yuddhano bhaya, 9. rAkSasano bhaya, 10. zatru samUhano bhaya, 11. marakI ke anya jIvaleNa roga phATI nIkaLavAthI utpanna thatA upadravano bhaya, 12. cora-DAku tathA dhADapADu vagereno upadrava, 13. uMdara, tIDa vagere sAta prakAranI itiothI utpanna thato upadrava, 14. siha, vAgha, varu, rIMcha vagere zikArI pazuothI utpanna thato upadrava ane 1516. bhUta, pizAca vagere halakI koTinA devono tathA zAkinI, DAkinI vagere halakI koTinI devIono upadrava. RSimaMDaLa stotra mAM siMha, hAthI, pannaga, vRzcika, rAkSasa, kugraha, taskara, durjana, zatru, DAkinI, zAkinI, vyaMtarI vagere aDatAlIsa prakAranA bhaya sAme rakSaNa mATe prArthanA karavAmAM AvI che. lokapracalita upadravo kevA kevA hoya che teno khyAla AnA uparathI Ave che. dezakALa anusAra keTalAka upadravo alpa, haLavA ke lupta thaI jAya che, to keTalAka navA prakAranA upadravo astitvamAM Ave che. rela, dharatIkaMpa, jvALAmukhInuM phATavuM vagere prakAranA kudaratI upadravo hoya che. alabatta, e badhA vyaktilakSI nathI hotA, sarvasAmAnya hoya che, paraMtu te anekanA jIvanano aMta ANe che. kSepakAstra, baoNmba, mazInagana vagere dhAtaka zastronA pracAra pachI mAnavasarjita bhayaMkara upadravo aneka nirdoSa lokono saMhAra kare che. AvA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga 143 zastro dvArA bIjAno jIva levAnuM saraLa thaI gayuM che. mANasane khabara na paDe evI rIte kSaNavAramAM enA prANa haNAI jAya che. emAM zArIrika kaSTa ke vedanAne khAsa avakAza hoto nathI. AvA prakAranA upadravomAMthI karmakSayanI dRSTie upakAraka evA upasargo keTalA te vicAraNIya viSaya che. upasarganAM nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kALa ane bhAvanI dRSTie paNa cha prakAra darzAvavAmAM AvyA che. upasarganA pratiloma ane anuloma evA be mukhya prakAra paNa darzAvavAmAM AvyA che. pratiloma eTale pratikULa arthAt zarIrane atizaya kaSTa ApanArA upasargo. je sAdhakomAM sthiratA, acalatA AvI nathI hotI tevA nirbaLa sAdhako upasarga sahana karavAnI vAto zUravIratApUrvaka kare che, paraMtu kharekhara upasarga AvI paDe che tyAre DarI jAya che, DagI jAya che, sAdhanAthI bhraSTa thaI jAya che. je sAdhako saMyamasAdhanAmAM aDaga hoya che te sAdhako bhayaMkara upasargomAM paNa DagI jatA nathI. gajasukumAla, avaMtIsukumAla, khaMdhaka muni, metArya muni vagere sAdhakoe pratikULa upasargo upara vijaya meLavyo hato. anuloma upasarga eTale anukuLa upasarga. pratiloma upasarga karatAM paNa kyAreka anukULa upasarga upara vijaya meLavavAnuM kaThina bane che. sAdhaka potAnI saMyamasAdhanAmAM magna hoya teve vakhate mAtA, pitA, bhAI, bahena, patnI, putra ityAdi svajano taraphathI athavA kuzIla strIo taraphathI khAnapAna ityAdinI vadhu paDatI saMbhALa rAkhavAmAM Ave, vividha prakAranI bhojanasAmagrI mATe lalacAvavAmAM Ave, rUdana vagere karI ArTa banAvavA koziza kare te vakhate mamatAnA bhAvathI sAdhaka DagI jaI tevI bhogasAmagrI svIkAravA vaza banI jAya che ane pariNAme potAnI sAdhanAmAMthI mukta thaI jAya che. je sAcA mumukSu sAdhako hoya che teo AvA anukULa upasarga vakhate paNa aDaga rahe che. teo pralobhanathI AkarSAIne saMyamathI patita thatA nathI. eTalA mATe sUtrakRtAMga'mAM kahyuM che : saMkhAya pesalaM dhamma dimiM prinibbudde| uvasagge niyAmittA AmokkhAe privvejjaasi|| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinatattva upasargathI asahya pIDAno, azAtAno anubhava thAya che. e azAtA jyAre anubhavAya che tyAre cittanuM svastha rahevuM e ghaNI agharI vAta che. azAtA vakhate azAtA karanAra pratye krodha, verabhAva, teno nAza karI nAkhavAnI vRtti vagere azubha Avego anubhavAya che, ane tethI navuM azubha karma baMdhAya che. azAtAnA anubhava vakhate cittamAM jo samatA, mAdhyasthatA ane svasthatA rahyA kare to karmanI bhAre nirjarA thAya ane navuM karma baMdhAya nahi . paraMtu evI sthitie to koI virala mahAtmAo ja pahoMcI zake. 144 : 'jJAnasAra'nA eka aSTakamAM upAdhyAya zrI yazovijayajI kahe che viSaM viSasya vanezca vahnireva yadoSadham / tatsatya bhavabhItAnAmupasarge'pi yantra bhiH / / (viSanuM auSadha viSa che ane agninuM auSadha agni che; e sAcuM che, kAraNa ke bhavathI (saMsArathI) bhaya pAmelAne upasargo prApta thAya to paNa bhaya hoto nathI.) mana, vacana, kAyA e traNa dvArA zubhAzubha karmo baMdhAya che. ochAM karmo baMdhAya eTalA mATe sAdhuoe pAMca mahAvratanA pAlana sAthe pAMca samiti ane traNa guptinuM (managupti, vacanagupti ane kAyagupti e traNa guptinuM) pAlana karavAnuM hoya che. emAM kAyaguptinA be prakAra batAvavAmAM AvyA che : 1, ceSTAnivRttirUpa kAyagupti ane 2. yathAsUtra ceSTA-niyaminIrUpa kAyapti, dhora upasarga vagere thavA chatAM je mahAtmAo potAnI kAyAne jarAya calAyamAna thavA nathI detA te emanI ceSTA-nivRttirUpa kAyagupti che. (kevalI bhagavaMto caudamA guNasthAnake yonirodha kare che te paNa ceSTAnivRttirUpa kAyagupti kahevAya che.) zAstrokta vidhi pramANe kAyAnuM maryAdita, saMyamita, halanacalana-gamanAgamana karavuM te yathAsUtra ceSTA niyaminIrUpa kAyagupti kahevAya che. AthI jema jema kAyaguptino abhyAsa thato jAya tema tema upasargo sahana karavAnI, upasarga vakhate dRDha samatA dhAraNa karavAnI zakti Ave che. je mahAtmAo dehAtItapaNAnA bhAvamAM magna hoya che temane to potAne upasarga thayo hovA chatAM te thayAno khyAla paNa nathI Avato. upasarga emane mATe upasarga raheto nathI. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasarga zrImad rAjacaMdre 'apUrva avasaramAM kahyuM che : 'AtmasthiratA traNa saMkSipta yoganI, mukhyapaNe to varte dehaparyaMta jo, dhora parISaha ke upasarga bhaye karI, AvI zake nahi te sthiratAno aMta jo.' upasarga ane kAyakleza nAmanI tapazcaryA vacce taphAvata che. upasargamAM AvI paDeluM kaSTa hoya che. kAyakaleza nAmanI tapazcaryAmAM svecchAe harSapUrvaka kAyAne kaSTa ApavAnuM hoya che. eTalA mATe kAyaklezanI gaNanA bAhya tapanA eka prakAra tarIke thAya che. gRhastha karatAM sAdhu-saMnyAsIo AvuM tapa vizeSa karatA hoya che. zarIra jakaDAI jAya tyAM sudhI eka Asane besI rahevuM ke UbhA rahevuM, khIlA para sUI javuM, aMgArA upara cAlavuM, sUrya sAme ekITaze joyA karavuM, hAthepage beDIo paherI rAkhavI, zarIre cAbakhAno mAra mAravo ityAdi prakAranI kriyAo kAyaklezanA prakAranI gaNAya che. ethI pharmanI nirjarA thAya che, paraMtu emAM sAdhako sAmethI harSa ke svecchApUrvaka evI paristhitinuM nirmANa kare che, eTale ene upasarga kahI zakAya nahi. parISaha ane upasarga vacce tAttvika bheda e che ke parISaha sAmAnya rIte sahya eTale ke sahana karI zakAya evo hoya che. emAM tAtkAlika mRtyuno Dara nathI hoto. upasarga vadhu bhayaMkara hoya che, keTalAka upasargo sAme mANasa TakI zake che, to keTalAka upasargo maraNAnta hoya che. parISaha karatAM upasargamAM mANasanI vadhu kasoTI thAya che. bhagavAna pArzvanAtha, bhagavAna mahAvIra jevA tIrthaMkaronA jIvanamAM paNa upasargonI ghaTanA banI che, paraMtu teo upasargothI calita thayA nathI. tIrthaMkaro upasargane namAvanArA hoya che. mATe teo namaskArane yogya hoya che. eTalA mATe kahevAyuM che : rAgadosakasAha iMdiyANi a paMca vi / parisahe upasagge nAmayaMtA namo'rihA / / (rAga, dveSa, kaSAya, pAMca indriyo, parISaha ane upasargane namAvanAra arihaMtone namaskAra ho.) vaLI kahevAyuM che : 145 iMdiyavisaya kasAye parisahe veyaNA uvasagge / ee ariNo hantA arihaMtA teNa vuccati / / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 jinatattva (indriya, viSaya, kaSAya, parISaha, vedanA, upasargarUpI e duzmanone haNanAra hovAthI teo arihaMta kahevAya che.) tIrthaMkara paramAtmAo paNa upasargathI mukta nathI hotA. pUrve karelAM bhAre nikAcita karmono udaya thAya tyAre te bhogavavAM ja paDe che. bhagavAna mahAvIra jyAre saMsAra tyAga karyo tyAre indra emane prArthanA karI hatI ke "he prabhu! Apane mAthe upasargo ghaNA che, mATe bAra varSa sudhI huM ApanuM rakSaNa karavA, ApanI vaiyAvacca karavA ApanI sAthe rahuM.' paraMtu indranI e sevAno prabhue asvIkAra karyo hato, kAraNa ke prabhu to potAnAM bhAre karmo khapAvavA mATe ghora upasargo sahana karavA taiyAra hatA. potAnAM karmo khape eTalA mATe to teo svecchAe jANI joIne lADha pradezamAM, anArya pradezamAM gayA hatA. ghAtI karmono kSaya thayA pachI eTale ke kevaLajJAnanI prApti pachI tIrthaMkaro jyAM jyAM vicare tyAM tyAM badhI dizAomAM maLI kula savAso yojana jeTalA vistAramAM roga, vera, uMdara, tIDa vagereno upadrava, marakI, ativRSTi, anAvRSTi, dukALa, ramakhANo, baLavo, videzI sattA sAthe yuddha ityAdi prakAranA upasargo thatA nathI. tIrthaMkara paramAtmAonA jIvanamAM ghAtI karmonA kSayane kAraNe je atizayo thAya che tenA pariNAme pote jyAM ciratA hoya tyAM savAso yojanAnA vistAramAM AvA upasargono abhAva hoya che. upasargo dvArA ghora ghAtI karmono kSaya thAya che. sAdhaka mahAtmA potAnA jIvanamAM jyAre AvA upasargo AvI paDe che tyAre tenAthI bacavAno prayatna karavAne badale potAnA karmakSayane mATe A apUrva avasara che ema samajIne samatA bhAvathI te upasargone sahana karI le che. teo upasarga karanAra pratye ane khuda upasargo pratye paNa maitrIbhAva rAkhe che. eka mahAtmAe to upasargone saMbodhIne kahyuM che ke "he upasargo ! tamAro mArA upara keTalo badho upakAra che! tame jo A saMsAramAM na ho to nikAcita bhayaMkara ghAtI karmono kSaya karavAmAM mane bIjuM koNa madada karata ? tame cho eTale ja ane mahAtmAo potAnAM ghAtI karmono saMpUrNa kSaya karIne muktipaMthagAmI banI zakyA che.' mRtyune ANanArA ghora, bihAmaNA upasargo pratye paNa kevI sarasa savaLI tAtvika daSTi jaina dharmamAM pravarte che!