Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ [C] tapomArga ko zAstrIya sAdhanA paMcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI jambU se kahate haiM: jahA upAvagaM kammaM, rAga dosa samajjiyaM / khavei tavasA bhikkhU, tamegaggamaNo suraNa || 1 // aya jambU ! rAga-dva eSa se saMcita pApa karma ko tapasyA ke dvArA muni kisa prakAra khapAtA- nAza karatA hai, isakI maiM vidhi kahU~gA, jisako tU ekAgra mana se zravaraNa kara / tapa karane vAle ko Asrava tyAga kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai, kyoMki binA Asrava tyAga ke karma kA jala nirantara zrAtA rahegA aura jaba taka naye karma nirantara Ate raheMge, unako khapAne kI kriyA kA khAsa lAbha nahIM hogA, isaliye zAstra meM kahA hai : Jain Educationa International pArivaha- musAvAyA, pradatta- mehuNA - pariggahA virano / rAi bhoyaraNa- viro, jIvo havai agAsavo ||2|| jo sAdhaka hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha kA tyAgI evaM rAtribhojana se virata hotA hai, vaha prAsrava rahita ho jAtA hai, isalie usake karma- jala kA zrAgamana ruka jAtA hai / phira anAsrava kI dUsarI sthiti batalAte haiM : ---- paMca samizra tigutto, kasA jiidiyo / gAravo ya nissallo, jIvo havai praNAsavo || 3 || jo IryA Adi pA~ca samitiyoM se yukta aura manogupti Adi tIna guptiyoM se gupta hotA hai, krodhAdi kaSAya rahita aura jitendriya hai / Rddhi, rasa aura sAtA rUpagaurava kA jo tyAgI aura nizzalya hotA hai, vaha prAsrava rahita hotA hai / eesi nu vivaccAse, rAgadosa samajjiyaM / khavei u jahA bhikkhu tamegaggamaNo For Personal and Private Use Only suNa || 4 ||
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. isake viparIta hiMsAdi se avirata rahane para jIva Asrava se rAga dva eSa ke kAraNa karma kA saMcaya karatA hai / usa saMcita karma ko bhikSu jisa prakAra naSTa karatA hai, use ekAgra mana hokara mere pAsa zravaNa karo / jahA mahAtalAgassa, sanniruddhe jalAgame / ussi caraNAe tavaNAe, kameNaM sosaNA bhave || 5 || pahale dRSTAnta dvArA samajhAte haiM - jisa prakAra kisI bar3e tAlAba ke jalAgama dvAra rokane para siMcAI aura tApa ke dvArA kramazaH sArA pAnI sUkha jAtA hai, bhUmi nirjala ho jAtI hai / evaMtu saMjaya sAvi, bhava koDI saciyaM kammaM aba tapa ke prakAra kahate haiM tAlAba kI taraha saMyamI AtmA ke bhI pApa karma kA prasrava ruka jAne para karor3oM janmoM kA saMcita karma tapasyA se nirjINa ho jAtA hai arthAt tapasyA ke dvArA janma-janmAntara ke bhI saMcita karma naSTa ho jAte haiM / Jain Educationa International pAvakamma nirAsave / tavasA nijjarijjai || 6 || -: 335 so tavo duviho vutto, bAhirabhaMtaro tahA / bAhiro chavviho vRtto, evamavbhaMtaro tavo || 7 || pUrvokta guNa viziSTa vaha tapa do prakAra kA kahA gayA hai, yathA - bAhya tathA grAbhyantara / bAhya tapa chaH prakAra kA hai aise Antara tapa bhI chaH prakAra kA kahA gayA hai / bhautika padArthoM ke tyAga se zarIra evaM indriya para asara karane bAlA bAhya tapa aura mana jisase prabhAvita ho, use prAntara tapa samajhanA cAhiye / donoM eka dUsare ke pUraka hone se Avazyaka haiM / prathama bAhya tapa kA vicAra karate haiM : aNasaNa- mUNoyariyA, bhikkhAyariyA ya rasapariccApro / kAyakileso saMlINayA ya bajbho tavo hoi ||8|| prathama anazana-AhAra tyAga, 2. Unodara - zrAhAra Adi meM zrAvazyakatA se kama lenA, 3. bhikSAcarikA, 4. madhurAdi rasa kA tyAga, 5. kAyakleza-prAsana, luMcana Adi 6. saMlInatA - indriyAdika kA gopana isa prakAra bAhya tapa chaH prakAra kA hotA hai / pratyeka kA bheda pUrvaka vicAra : For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 336 * vyaktitva aura kRtitva ittariya maraNakAlA ya, aNasaNA duvihA bhave / ittariya sAvakaMkhA, niravakaMkhA u viijjiyA // 6 // anazana ke itvara-alpakAlika aura maraNakAla paryanta aise do bheda hote haiN| itvara-tapa sAvakAMkSa hotA hai, niyatakAla ke bAda usameM AhAra grahaNa kiyA jAtA hai, para dUsarA niravakAMkSa hotA hai, usameM jIvana paryanta sampUrNa AhAra kA tyAga hotA hai| itvara tapa ke bheda : jo so ittariyatavo, so samAseNa chabbi ho| seDhitavo payaratavo, ghaNo ya taha hoi vaggo ya / / 10 / / itvara tapa saMkSepa se chaH prakAra kA hai, jaise-1. zreNi tapa (upavAsa Adi krama se chaH mAsa taka), 2. prattara tapa, 3. ghana tapa, 4. tathA varga tapa hotA hai| tatto ya vaggavaggo, paMcamI chaTToM pinnnntvo| maNaicchiyacittattho, nAyavvo hoya ittariyo / / 11 / / phira pA~cavA~ varga tapa aura chaThA prakIrNa tapa hotA hai, isa prakAra itvara tapa, sAdhaka kI icchA ke anukUla aura vicitra artha vAlA samajhanA caahiye| isase loka evaM lokottara ke vividha lAbha hote haiM / maraNakAla : jA sA aNasaNA maraNe, duvihA sA viyAhiyA / saviyAra maviyArA, kAyaciTTha pai bhave / / 12 / / maraNakAla meM jo anazana kiyA jAtA hai, vaha do prakAra kA kahA gayA hai-kAya ceSTA ko lekara eka savicAra aura dUsarA avicAra-ceSTA rahita hotA hai| prakArAntara se anazana ko samajhAte hue kahA hai : ahavA saparikammA, aparikammA ya AhiyA / nIhArimanIhArI, AhAracchepro dosu vi / / 13 / / AjIvana anazana prakArAntara se do prakAra kA-saMparikarma aura aparikarma rUpa se kahA gayA hai| zarIra kI utthAna Adi kriyA aura jisameM sambhAla kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. vaha saparikarma aura dUsarA kAya ceSTA rahita aparikarma hotA hai / DAla kI taraha aparikarma vAlA zarIra se nizcala rahatA hai / vyAghAta evaM nirvyAghAta kI dRSTi se bhI inake bheda hote haiM / nIhArI aura anihArI donoM prakAra ke anazana meM AhAra kA tyAga hotA hI hai / anazana karane kA sAmarthya nahIM ho, usake lie dUsarA tapa Unodara batalAte haiM : promoyaraNaM paMcahA, davvano khettakAleNaM, samAseNa bhAveNa viyAhiyaM / pajjavehiya || 14 || Jain Educationa International dUsarA tapa avamodarya saMkSepa meM pAMca prakAra kA kahA gayA hai, yathA ( 1 ) dravya pramoda (2) kSetra pravamodarya ( 3 ) kAla avamodarya ( 4 ) bhAva avamodarya aura (5) paryavavamodarya / inakA vizeSa spaSTIkaraNa kahate haiM : jo jassa u AhAro, tatto promaM tU jo kare / janna rogasitthAI, evaM davveNa U bhave / / 15 / / * jisakA jitanA AhAra ho, usameM kucha kama karanA jaghanya ekasIta ghaTAnA Adi - yaha dravya se avamodarya hai / apanI khurAka meM eka grAsa bhI kama kiyA jAya, to vaha tapa hai / kitanA sarala mArga hai / kSetra Adi se avamodarya kA vicAra karate haiM : gAme nagare taha rAyahANi, nigame ya Agare pallI / kheDe kabbaDa - domuha, paTTaNa - maDamba -saMvAhe // 16 // 337 grAma, nagara tathA rAjadhAnI meM nigama - vyavasAyiyoM kI maMDI, Akara aura pallI meM, kheDa - jo dhUli ke koTa se ghirA ho, karbaTa, droNamukha, pattana aura maMDava meM kSetra kI maryAdA karake bhikSA jAnA / Asamapae vihAre, sannivese samAyaghose ya / thaliseNAkhandhAre, satthe saMvaTTakoTTe ya / / 17 / / Azrama pada - tApasa Adi kA Azrama, vihAra, sanniveza aura ghoSa Adi sthAnoM meM niyata maryAdA se bhikSA lenA bhI avamodarya hai, jaise : vADesu va ratthAsu va, gharesu vA evamittiyaM khettaM / kappai u evamAI, evaM khetteNa u bhave / / 18 / / For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 338 * vyaktitva aura kRtitva cAroM ora se bhitti se ghire hue bAr3e meM, galI yA gharoM meM itane kSetra meM bhikSA mile to lenA, ityAdi prakAra se kSetra avamodarya hotA hai| phira prakArAntara se batalAte haiM : peDA ya addhapeDA, gomutti payaMga-vIhiyA ceva / sambukkAvaTTAgantu, paccAgayA chaTThA / / 16 / / peTI ke samAna catuSkoNa gRha samUha meM bhikSA karanA isakI peTA, ardha catuSkoNa meM bhramaNa karanA ardha peTA, vAma se dakSiNa aura dakSiNa se vAma isa prakAra vakragati se bhikSA karanA gomUtrikA aura pataMga kI taraha kucha ghara chor3a kara dUsare ghara meM bhikSA karanA pataMga vIthikA, zaMkha ke samAna AvartavAlI zaMkhAvarta bhikSA, vRttAkAra bhramaNa vAlI bhikSA, aura lambe jAkara pIche Ate hue lenA yaha chaThe prakAra kI bhikSA hai| aba kAla tathA bhAva avamodarya kA vicAra karate haiM : divasassa porusINaM, cauNhaMpi u jattino bhave kaalo| evaM caramANo khalu, kAlomANaM muNeyavvaM / / 20 / / dina ke cAroM pauruSI meM jitane kAla kA abhigraha kiyA hai, usake anusAra niyata samaya meM bhikSA karanA kAla avamodayaM samajhanA cAhiye / phira ahavA taiyAe porisIe, UraNAi ghaassesnto| caU bhAgUNAe vA, evaM kAleNa U bhave / / 21 / / prakArAntara se kahate haiM:-tIsare pauruSI ke kucha kama rahate athavA caturtha bhAga zeSa rahane para bhikSA karanA kAla avamodarya kahA gayA hai| abhigrahI kA niyama hotA hai ki niyata dravya, kSetra, kAla yA bhAva ke anusAra bhikSA mile to hI grahaNa karanA anyathA nahIM-ataH yaha tapa hai| bhAva avamodarya kA svarUpa kahate haiM: itthI vA puriso vA, alaMkigro vA nalaMkigro vAvi / annayaravayattho vA, annayareNaM va vattheNaM / / 22 / / strI ho athavA puruSa, alaMkRta ho yA alaMkAra rahita ho, bAlya-taruNAdi kisI vaya aura zveta-pItAdi anyatara vastradhArI ho| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 336 annaNa viseseNaM, vaNNeNaM bhAvamaNumuyante u / evaM caramANo khalu, bhAvomANaM muNeyavvaM / / 23 / / isa prakAra anya bhI varNAdi vizeSoM meM amuka prakAra se mile to hI lenA, isa rUpa se bhikSA karanA bhAva avamodarya kahalAtA hai / bhAva avamodarya aura paryava avamodarya kA bheda dikhAte hue kahate haiM: davve khete kAle, bhAvammi ya AhiyA uje bhAvA / eehiM jomacaro, pajjavacaramo bhave bhikkhU / / 24 / / dravya, kSetra, kAla aura bhAva meM jo eka grAsa Adi kahe gaye haiM, una dravyAdi saba paryAyoM se avama calane vAlA sAdhaka paryavacaraka hotA hai / aTThavihagoyaraggaM tu, tahA satteva esnnaa| abhiggahA ya je anna, bhikkhAyariyamAhiyA / / 25 / / ATha prakAra kI gocarI tathA sAta prakAra kI eSaNAe~, isa prakAra anya jo abhigraha kiye jAte haiM, usako bhikSAcarikA rUpa tapa kahate haiN| isakA dUsarA nAma vRtti saMkSepa bhI hai| khIradahisappimAI, paNIyaM pANa bhoyaNaM / parivajjaNaM rasANaM tu, bhaNiyaM rasavivajjaNaM / / 26 / / dUdha, dahI, ghRta Adi rasoM ko praNIta pAna bhojana kahate haiM, isa prakAra vibhinna rasa kA tyAga rasavarjana nAma kA tapa kahA gayA hai| ThANAvIrAsaNAIyA, jIvassa u suhAvahA / uggA jahA dharijjanti, kAyakilesaM tamAhiyaM / / 27 / / vIrAsana Adi jo sAdhaka ko sukhada ho vaise Asana se sthira rahanA aura keza luMcana Adi ugra kaSToM ko samabhAva se dhAraNa karanA, isako kAyakleza tapa kahA gayA hai| aba pratisalInatA kA vicAra karate haiM: eganta maNAvAe, itthii-psu-vivjjie| sayaNAsaNa sevaNayA, vivitta sayaNAsaNaM / / 28 / / strI pazu Adi rahita ekAnta aura strI Adi kA gamanAgamana jahA~ nahIM ho, vaise sthAna meM zayanAsana karanA vivikta zayyAsanarUpa tapa hotA hai| indriyakapAya aura yoga saMlInatA ke bheda se isake anya prakAra bhI hote haiN| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ * vyaktitva aura kRtitva eso bAhiraggatavo, samAseNa viyaahiyo| anbhintaraM tava etto, vucchAmi aNupuvvaso // 26 / / isa prakAra pUrvokta chaH prakAra kA saMkSepa meM bAhya tapa kahA gayA hai, aba Antara tapa kI kahU~gA, he jambU ! anukrama se zravaNa krnaa| prathama nAma batA rahe haiM: pAyacchitaM viNo, veyAvaccaM taheva sjjhaayo| jhANaM ca viusaggo, eso abhitaro tavo // 30 // 1. prAyazcita, 2. vinaya, 3. vaiyAvRtya, 4. svAdhyAya, 5. dhyAna aura 6. vyutsarga, ye prAntara tapa ke 6 bheda haiN| AloyaNA rihAIyaM, pAyacchitaM tu dasavihaM / saM bhikkhU vahaI samma, pAyacitaM tamAhiyaM / / 31 / / prAyazcita dasa prakAra ke haiM pAlocanA, pratikramaNa aadi| prAtmazuddhi ke lie jisa anuSThAna kA bhikSu samyak vahana kare usako prAyazcita kahate haiN| vinaya tapa kA varNana karate haiM: abhuTThANaM aMjalikaraNaM, tahevAsaNadAyaNaM / gurubhattibhAvasussUsA, viraNagro esa viyAhiyo // 32 // guru Adi ke Ane para abhyutthAna karanA, aMjali jor3anA, Asana pradAna karanA tathA guru kI bhakti aura bhAvapUrvaka suzrUSA yaha vinaya nAma kA tapa hai| pAyariya mAIe, vaiyAvaccammi dasavihe / prAsevaNaM jahAthAma, veyAvaccaM tamAhiyaM // 33 // AcArya Adi dasa prakAra kI vaiyAvacca meM zakti ke anusAra AhAra-dAna Adi saMpAdana karanA, isako vaiyAvacca kahate haiN| vinaya aura vaiyAvRtya kI zuddhi ke liye jJAna kI AvazyakatA rahatI hai, isaliye vaiyAvRtya ke pazcAt svAdhyAya kahate haiM / yaha bhAva sevA bhI hai| svAdhyAya ke prakAra: vAyaNA pucchaNA ceva, taheva pariyaTTaNA / aNuppehA dhamma kahA, sajjAo paMcahA bhave // 34 / / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 341 1. vAcanA-zAstra Adi kI vAcanA denA athavA lenA, 2. pRcchAajJAta viSaya meM pUchanA tathA paThita kA Avartana karanA, 3. anupekSA, 4. manana aura 5. dharma kathA, isa prakAra svAdhyAya pA~ca prakAra kA hotA hai| svAdhyAya zubha dhyAna kA Alambana hai, ataH svAdhyAya ke bAda dhyAna kahA jAtA hai: aTUTaruddANi vajjittA, jhAejjA susamAhie / dhammasukkAiM jhANAI, jhANaM taM tu vuhA vae / / 35 / / prArta evaM raudra dhyAna ko chor3akara uttama samAdhi vAlA sAdhaka dharma aura zukla dhyAna kA cintana kare, jJAniyoM ne isako dhyAna tapa kahA hai| antima Abhyantara tapa vyutsarga hai, isakA svarUpa nimna prakAra hai : sayaNAsaNaThANe vA, je u bhikkhU na vAvare / kAyassa viussaggo, chaTTo so parikittio // 36 // baiThane, khar3e rahane yA sone meM jo sAdhaka kisI prakAra kI ceSTA nahIM kare, yaha chaThA kAya kA vyutsargarUpa tapa kahA gayA hai| sAmAnya rUpa se dravya aura bhAva, vyutsarga ke do prakAra haiN| dravya vyutsarga cAra prakAra kA hai- 1. gaNa, 2. deha, 3. upadhi aura 4. bhakta pAna / bhAva meM krodha-mAna-mAyA-lobha kA tyAga karanA bhAva vyutsarga hai| isa prakAra bAhya aura Antara tapa ko milA kara 12 bheda hote haiN| ___ tapasyA kA varNana karake aba sudharmA svAmI ma0 isakA upasaMhAra kahate haiM: evaM tavaM tu duvihaM, je samma Ayare munnii| so khippaM savva saMsArA, vippa muccai paNDio // 37 // isa prakAra bAhya aura prAntara rUpa do prakAra ke tapa ko jo muni samyag prakAra se ArAdhana karatA hai, vaha paNDita muni narakAdi caturgati rUpa saMsAra se zIghra hI mukta ho jAtA hai / arthAt karma kSaya ho jAne se usako phira janma-maraNa ke cakra meM AnA nahIM par3atA hai| he jambU ! maiM kahatA hU~ ki yahI kalyANakArI zuddha tapa kA mArga hai| 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only