Book Title: Siddhrajkarit Jinmandiro
Author(s): M A Dhaky
Publisher: Z_Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_1_002105.pdf and Nirgranth_Aetihasik_Lekh_Samucchay_Part_2
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249389/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro gujarAtanA solaMkIkAlIna itihAsanuM Alekhana karanAra lekhakomAM sauthI pratibhAvAnuM, mULa srotonAM AmUla avagAhana, parIkSaNa, ane tulanokarI temAM UMDI, sUma, ane vedhaka vivekadRSTi dAkhavanAra, spaSTatAmUlaka ane lAghavapUrNa prauDhI tathA atyaMta saraLa bhASA dvArA potAnA vicAro daDha ane nirbhIka rIte vyakta karanAra koI hoya to te (sva) durgAzaMkara zAstrI che. zraddheya itihAsa-lekhanane Avazyaka evA ghaNA guNo dharAvatA hovA chatAM zAstrIjI eka mahAn itihAsavettArUpe ApaNI samakSa upasthiti na hovAnA mukhya kAraNamAM joIe to itihAsa-gaveSaNamAM bilakula na hovA ghaTe tevA be dAruNa doSothI temanuM lekhana mukta rahI zakyuM nathI. prApta evAM sarva sAdhanonA AdhAre pUratuM anveSaNa karIne paristhitinuM yathArtha Akalana karI, tene vAstavika rUpe ghaTAvavAne badale, teno yathocita svIkAra karavAne sthAne, keTalAka prasaMgomAM temanuM lakhANa tAzkavRtti chAMDI jatuM hovAnuM ane saMpradAya-pravaNa valaNa apanAvatuM, rAgadveSathI vyApta evuM abhibhUta thaI jatuM jaNAya che. anyathA atyaMta sarala, sacoTa pratItijanaka, ane sarasa rIte vahetuM emanuM gadya A rIte pIDita-dUSita thayeluM hoI, tenAthI be nukasAno thayAM che : eka to itihAsakAra tarIkenI temanI pratimA keTalAka koNathI asuhu banI, bIjAmAM joIe to temaNe siMcita karelI sAMpradAyika viSavela pAMgaryA bAda tenAM Aje cAra dAyakA pachI gujarAtamAM itihAsakSetre AvelAM vipattijanaka ane dhRNAtmaka pariNAmo ! e viSane maMgala karI zake tevuM Aje gujarAtamAM itihAsakSetre koI ja nathI ! solaMkIyugamAM rAjakIya atirikta sAMskRtika ane arthakSetre prApta thayela mahattAnA saMcita baLano lAbha gujarAtane sAMpratakALa sudhI maLato rahyo che. solaMkIkALe gujarAtane e unnatinA kAMcanazakhara para pahoMcADavAnA yazano sAro evo hisso e kALanA jainone phALe jAya che. gujarAte enI mahattAnI sarvocca sImA 12mA zatakamAM jayasihadeva siddharAja ane gUrjarezvara kumArapALanA samayamAM hAMsala karelI ane barobara te ja samaye tyAM jaina dharmano abhyadaya paNa tenA carama biMdue pahocelo. gUrjara mahArAjyanA amAtyamaMDaLamAM, daMDanAyakAdi adhikArI vargamAM, ghaNAkharA dharma jaina ane jJAtie vaNika hatA. gujarAtanA vaizya-zreSThIomAM paNa moTA bhAganA jaina mArgI hatA, ane sAhitya evaM vidyAkSetre paNa potAnAM sarjano dvArA bahu moTo phALo jaina sUri-munivaroe ane mahAmAtya aMbaprasAda, zreSThI vAgabhaTTa, kavirAja zrIpAla, ane maMtrIzvara vastupAla sarakhA zrAddha-kavivaroe Apyo hato. A tathyano yathocita svIkAra zAstrIjI karI zakelA nathI. jaino pratye kaDavAza nahIM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro 123 to ye temanI samRddhi, unnati, rAjakAre prApta karela sthAna-sanmAna ane ajayapALa pUrvenA brAhmaNadharmI solaMkI rAjAonA jainadharma pratinAM samabhAvabharyA, samudAra valaNa pratye temano kacavATa Dagale ne pagale vyakta thato jaNAya che. A saMbaMdhamAM jaina srotomAMthI prApta thatI vAto sAcI nathI ane keTalIka sAcI hoya to paNa tenuM mUlya nathI, ema e tathyone dabAvI devAM ke alpatA ApavI, ane eka bAjuthI e ja srotono potAne anukULa hoya tyAM pradhAna stara para upayoga karI levo ane bIjI bAjuthI jyAM jainonI vAstavika utkarSadarzaka vAto Ave tyAM vaLI e vAtone zakya hoya teTalI nahivat karI nAkhavI ema bevaDA dhoraNo temanA lakhANamAM Thera Thera daSTigocara thAya che. nItipravaNa jaina dharma bhAratanI purANI AryasaMskRtinI ja nIpaja che, jaino bhAratIya che, videzI AgaMtuka nahIM; ne prAraMbhika vaidika dharma sAthe hiMsAnA prazna matabheda ane virodha hovA chatAM, ane dArzanika mAnyatAmAM pharaka hovA chatAM, anyathA bannenAM maMtavyo ane valaNomAM samAnatA che. jeTale aMze vaidika dharma pachIthI paurANika pUrtadharmamAM parivartita thayo, maMdiramArgI banyo, tevuM ja mahadaMze bauddhanI jema jaina mArganuM paNa thayuM che te vAtanuM zAstrIjIne kyAMka kyAMka vismaraNa thaI gayeluM jaNAya che. emanA ItihAsalekhananuM eka sarvagrAhI mUlyAMkana ane samIkSA huM anyatra eka vistRta lekha dvArA karI rahyo chuM. daramiyAna ahIM siddharAjakArita jinamaMdiro vizenI vAtamAM, zAstrIjInA ja udgArothI carcAraMbha karI tathya zuM che te jovA prayatna karIzuM : sahastraliMga sarovara uparAMta siddharAje sarasvatI nadIne kAMThe rudramahAlaya baMdhAvyo hato ema hemacaMdre kahyuM che ane ene pra. ci. Teko Ape che. vaLI sarasvatIne kAMThe mahAvIranuM eka caitya baMdhAvyuM hatuM ema paNa hemacaMdra kahyuM che. A jaina caitya siddharAje pote baMdhAvyuM hoya ke enI vastImAMthI koI jaina gRhastha baMdhAvyuM hoya e game te hoya..." - zatruMjaya tIrthane siddharAje 12 gAma dAnamAM ApyAnI vAta anya graMtha-prabaMdhomAM kahI hoya to paNa tayAzrayamAM nathI kahI mATe mAnavA yogya nahIM ane ahIM tyAzrayanA kartA svayaM hemacaMdra ja kahetA hoya ke siddharAje sarasvatIne tIre mahAvIranuM caitya baMdhAvyuM, to tyAM zAstrIjI dvidhAyukta vAta kare che ke e to siddharAje pote baMdhAvyuM hoya ke enI vastImAMthI koI jaina gRhastha baMdhAvyuM hoya ! AcArya hemacaMdranI A vAtane samIpakAlIna lekhaka somaprabhAcAryanuM "* dayAzraya sa. 15, zloka 15. pra. ci, pR 130. "yAzraya sa. 15, zloka 16kumArapAlapratibodhamAM siddhapuramAM siddhavihAra ane pATaNamAM rAjavihAra baMdhAvyAnuM kahyuM che." Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirprantha aitihAsika lekha-samuccaya-2 je samarthana prApta che te zAstrIjI mULa vAtamAM kahevAne badale pAdaTIpamAM haDaselI dabAvI de che; ane tenA para kazI ja TIkA-TippaNa karatA nathI ke nathI tenuM tyAM AdhArarUpe TAMkavAnuM prayojana ke mUlya batAvatA ! vizuddha itihAsa-saMzodhana khAtara ahIM satya zuM che te jovA yatna karavo AthI jarUrI banI rahe che. 124 jaina prabaMdhAdi sAhityamAM prasiddha brAhmaNIya tIrtho-devasthAnonA prAsaMgika ullekho Ave che; paNa brAhmaNIya sAhitya jaina tIrtho ke jaina maMdirono jarA sarakho paNa nirdeza karatuM nathI; eTale madhyakAlIna hovA chatAM sarasvatIpurANa ke skaMdapurANamAM siddharAjakArita jaina maMdironI zodha calAvavI vyartha che; paNa jaina maMdiro vize jaina srotomAMthI mAhitI maLatI hoI teno ja AdhAra ahIM laIzuM. bIjI bAju muslima AkramaNo samaye ane pachIthI thayelA punaruddhArane pratApe prAcIna zilAlekho, tAmrazAsano Adi bahumUlya sAmagrI tema ja dhaNA kissAomAM zilpasthApatyanAM pramANo paNa samULagAM naSTa thaI cUkyAM che. AthI pramANabhUta hoya tevAM vAyika sAdhano para ja Aje to veSaNAmAM sarvAMze AdhAra rAkhavo paDe che. siddharAje sarasvatIne tIre 'aMtima arhat'(caramatIrthaMkara mahAvIra)nuM caitya baMdhAvyAno samakAlIna lekhaka hemacaMdrAcArye dvAzrayakAvyamAM vyAkaraNa-sUtrone vaNI levAnI sAthe bahu ja spaSTa zabdomAM ullekha karyo che : yathA kaitavAyanitaikAyanya siddhapure tha saH prAcyAstIre sarasvatyAzcakre rudramahAlayam // 15 // dAgavyAyanikauzalyAnicchAgyAyanInpathi / sthApayanvidadhe caityaM tatraivAntyasya sorhataH ||16|| AmAM A caitya 'enI jaina vastImAMthI koI jaina gRhasthe baMdhAvyuM' evA tarka tarapha dorI zake tevo jarA sarakho paNa izAro nathI ! A pachI u52kathita somaprabhAcAryanA saM 1241 | I. sa. 1185mAM racAyela, prAkRtabhASAnibaddha jinadharmapratibodhamAM siddhapuranA (e) caityanuM nAma spaSTatayA 'siddhavihAra' ApyuM che ane vizeSamAM te 'cAra pratimAyukta' hovAno kahyuM che. A sivAya siddharAje pATaNamAM 'rAyavihAra' karAvyAnuM kahyuM che, jo ke tenI vizeSa vigata sUri tyAM ApatA nathI : yathA jayasiMhanivo jAo jiNida - dhammagurata - maNo // tatto teNittha pure rAyavihAro karavio rammo / cau-jiNa - paDima-samiddho siddhavihAro ya siddhapure // -- jinadharmapratibodha 1 / 169 - 170 ' Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro AmAM paNa siddhapurano prastuta siddhavihAra (ane pATaNano rAyavihAra ke rAjavihAra) jayasiMhadeve ja karAvyAnI vAta karI che, koI zrAvake ke maMtrIe nahIM ! ahIM e vAtanuM smaraNa karAvuM ke maMtrI vAgbhaTTe kumArapALanA samayamAM jyAre zatruMjayanI taLeTImAM 'kumA2pura' (pachIthI 'vAgbhaTapura' kahevAyela) zahera vasAvI, temAM rAjA kumArapAlanA pitAnA nAmathI 'tribhuvanavihAra' baMdhAvelo tenI je vAta jaina srotomAM maLe che, tyAM rAjA kumA2pAle pote te upanagara baMdhAvyAnuM kahyuM nathI, paNa spaSTataH vAgbhaTe te rAjAnA pitAnA nAmathI baMdhAvyAnuM kahe che. e ja rIte giranAra paranA naiminAthanA maMdiranuM saM 1185 I sa 1129mAM daMDanAyaka sajjane karAvela navanirmANa pachI tene siddharAjapitR karNadevanA nAma parathI 'karNavihAra' nAma ApeluM; paNa te maMdira karNadeve ke siddharAje baMdhAvyuM hovAnuM koI ja kahetuM nathI ! AthI spaSTa che ke rAjAnuM nAma dhAraNa karatA jainamaMdironA nirmAtA rAjA hoya to te vAtanI e rIte noMdha levAya che; ane rAjavahAro maMtrIkArita hoya to te rIte jUnA jaina aitihAsika sAhityamAM tadanusA2I yathArtha noMdha levAya che. uparakathita somaprabhAcArye kumArapALano pUro jamAno joyelo; ane kumArapALathI thoDAM ja varSa pUrve siddharAje baMdhAvelAM maMdironI teo vAta karatA hoya tyAre te enA itihAsathI pUrA vAkepha hovA joIe ane e saMbaMdhamAM teo je kaMI kahe te pUrNatayA tathyapUrNa hovuM ghaTe, ane temanA samayamAM e maMdiro paNa astitvamAna hovAM joIe. somaprabhasUri samIpakAlika lekhaka hoI temanA kathanane eka prabala pramANa mAnavAmAM koI bAdhA Ama to naDatI nathI. pATaNanA e rAjavihAranuM nirmANa kevI rIte thayuM tenuM vRttAMta ane tenI spaSTatA prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvakacarita (vi. saM. 1334 / I sa 1278) aMtargata 'devasUriprabaMdha'mAM vigata maLe che. cAritrakAranA kathana anusAra zvetAmbarAcArya vaDagacchIya vAdIndra devasUri ane digaMbarAcArya kumudacaMdrano siddharAjanI sabhAmAM vAda thayelo, jemAM digaMbarono parAjaya thatAM rAjAe devasUrine tuSTidAna ApavA mAMDyuM; paNa dravya levAnI vAta (suvihita, saMvijJavihArI, niHspRha jaina muninA AcAranI viruddha hoI, AcArya te grahaNa na karatAM, Azuka maMtrInI salAhathI siddharAje temAM dravya umerI, potAnA puNyanI vRddhi arthe 'jina nAbheya'(RSabhadeva)nI pittalamaya pratimAvALo 'merucUlopama' prAsAda karAvyo, jenI pratiSThA vi. saM. 1183 I. sa. 1127mAM cAra sUrioe karelI : yathA 125 tuSTidAnaM dadAnasya rAjJaH sUreragRhaNataH / Azuko'bde gate mantrI, rAjyArAmazuko'bravIt // Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nirjhanya aitihAsika lekha-samuccaya-2 devaiSAM ni:spRhANAM na dhanecchA tajjinAlayaH / vidhApyate yathAmISAM, puNyaM tava ca vardhate // bhavatvevaM nRpaprokte mantrI caityamakArayat / svena tenetareNApi, svAminA'numatena saH // dinastokaM ca saMpUrNaH prAsAdo'bhraMliho mahAn / sUtro: svargannakuM dhvajJAtif: I zrI nAbheyavibhobimbaM pittalAmayamadbhutam / dRzAmagocaraM rociH pUrataH sUryabimbavat / / analASTa-zive varSe 1183 vaizAkhadvAdazItithau / pratiSThA vidadhe tatra, caturbhi sUribhistadA // -mAvarita ("vAdidevabhUiirata' stora70-ra75) sattaramI sadInA uttarArdhamAM lipibaddha thayela purAtana prabaMdhasaMgraha-aMtargata devAcAryaprabaMdha'mAM paNa koSTakamAM siddharAjanA pATaNamAM karAvela uparakathita rAjavihAranI saM. 1861)83mAM pratiSThA thaI hovAno, ane vizeSamAM temAM 84 aMgula pramANa RSabhadevanuM biMba hovAnuM kahyuM : yathA [zrIvAdidevasUrisadupadezavAsitacetasA siddharAjajayasiMhadevena saM0 16811)83 varSe pattana madhye zrIRSabhaprAsAdaH kAritaH 84 aGgula RSabhabiMbayug rAjavihAra nAmnA !] bhASA parathI, lakhANanA DhaMga parathI, A prabaMdha 15mA zatakamAM lakhAyo haze ane jUnA graMtho ane anukRtionA AdhAre racAyo haze tema lAge che : tema ja agAu prabhAvakacaritamAM paNa A hakIkata noMdhAyelI hoI, tenI vAta pUrNatayA vizvasta che. ahIM vizeSamAM mULanAyaka jina RSabhadevanI pratimA 84 aMgula pramANanI kahI che, jene lagatuM eka parokSa pramANa prApta che, je vize AgaLa ahIM joIzuM. somaprabhAcAryanA kathana pachI pa5 varSa bAda, ane prabhAcaMdrAcAryanA prastuta ullekhathI lagabhaga 37 varSa pUrveno, A caitya vizeno eka mahattvapUrNa ullekha kavi bAlacaMdranA vasaMtavilAsa mahAkAvya-aMtargata prApta thAya che. vasaMtavilAsanI racanA maMtrIzvara vastupAlanA I. sa. 1239mAM thayela svargagamana pachI turatamAM ja thayelI che. temAM dIdhela dharmadevanI vastupAla prati uktimAM siddharAje krIDAparvata samo 'rAjavihAra' banAvyAno ullekha che : zrI siddharAjaH samadhatta rAjavihAra krIDanagopamaM me / -vasantavilAsa mahAkAvya, 9.22 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro 1 27 pATaNamAM siddharAjakArita rAjavihAra baMdhAyAthI thoDAka samaya bAda ArAsaNanA nirdhana thayela pAsila maMtrIe tene pATaNamAM dhyAnathI joyAno ane tenA bibane (anya mate prAsAda) mApyAno ane pachI sthiti sudharatAM ArAsaNamAM neminAthano bhavya prAsAda racyAnI hakIkata saM. 1528 ; I. sa. 1472mAM lipibaddha thayelA eka prAcIna prabaMdhasaMgrahamAM, tema ja thoDA vigata pharaka sAthe somadharmagaNinA upadezasaptati(saM. 1503 ! I. sa. 1447)mAM ApI chebanne saMdarbhomAM pATaNanA rAjavihArano ullekha spaSTa zabdomAM Apyo che, yathA ____ athaikadA ArAsaNapurAt mahaM gogAsutaH pAsilo daurbalyAt kUpikAmAdAya pattanamAyayau / tatra rAyavihAre devaM natvA bimbamapane lagnaH / ityAdi. --'bArIsIyanemicaityapravadhU', (pu. . .) tathA : . itazcArAsaNagrAme pAsilaH zrAvakottamaH / mantrigogAsuto vitta-hIno vasati zuddhadhIH // 27 // so'nyadA ghRtatailAdi-vikretuM pattane yayau / kRtvA tatra svakAryaNi, zrIgurUMstAnavandata // 28 // tatra rAjavihArasya sapramANaM nibhAlayan / .... // 29 // -35zasati, 2.8.ra7-ra ahIMnA A dvitIya saMdarbhamAM pratimAnuM nahIM paNa svayaM rAjavihAranA pramANa vize kahyuM che. banne hakIkato sAcI hovAno saMbhava che. pAsile ArAsaNamAM neminAthanuM maMdira baMdhAvyAnI hakIkata jinaharSagaNinA vastupAlacaritasiM. 1497 | I. sa. 1441)mAM paNa noMdhAyelI che, jo ke tyAM ullekha saMkSipta hoI, uparanA be graMthomAM apAyelI prAsAdotpattikaraNanI vizeSa nodha jovA maLatI nathI. uparanAmAMthI purAtanaprabaMdhasaMgrahamAM apAyela prabaMdha koI uttara solaMkIkAlIna prabaMdha parathI saMkalita thayo jaNAya che. ArAsaNanA saMdarbhagata neminAthanA prAsAdanuM garbhagRha moTuM che, ane temAMthI khaMDita thatAM kADhI nAkhelA, asalI pratimA pharatuM eka kALe hatuM te jabaruM parikara-toraNa jotAM te mUrti ochAmAM ochI 72 aMgula pramANanI to haze ja. pAsilanI icchA zrIpattananA rAjavihAranI pratimAnI vizALa pratimAnI barobara pratimA sthApavAnI haze tevuM AgaLanA saMdarbhathI sUcita che. AthI pATaNastha rAjavihAranI pratimA dharAvanAra prAsAda ghaNo moTo hovAno merucUlopama,' 'krIDAnagopa--ane ethI kadAca vAstuzAstramAM kahela meru jAtino hovAno saMbhava che. A badhA solaMkIkAlIna maulika evuM samarthaka ullekho, ane puSTikAraka Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nirjhanatha aitihAsika lekha-samuccaya-2 anusolaMkIkAlIna pramANonA AdhAre pATaNamAM siddharAje "rAjavihAra' nAmaka RSabhadevano prAsAda karAvyAnI vAta nirvivAda banI rahe che. have siddhapuranA siddhavihAra' vize vadhu je pramANo maLe che te joIe. IsvIsanA 14mA zatakanA madhyabhAganA arasAmAM racAyela, ajJAtakaka kumArapAlaprabodhaprabaMdhamAM siddhapuramAM (koI) maMtrInI dekharekha nIce rudramahAlaya banI gayA bAda "caturmukharAjavihAra' nAmanA mahAvIraprAsAdanA nirmANa ane te samaye banelA eka pizuna-prasaMganI vAta noMdhI che; ane te pachI mananuM samAdhAna thatAM rAjAe pote tenA para kalazAropaNa karyAnuM kahyuM che : yathA" ___ anyadA siddhapure rudramahAlayaprAsAde niSpadyamAne mantriNA ca caturmukha zrIrAjavihArAkhya zrImahAvIraprAsAde kAryamANe...ityAdi...! svayaM rAjavihAre kalazAropaNAdikamakArayat / je maMtrIne rUdramahAlayaprAsAdanI vyavasthAno bhAra ApIne saM. 1198 } I. sa. 1142mAM gAmo ApelAM tenuM nAma anya sAdhano dvArA jANavA maLe che te pramANe "Aliga hatuM. AthI upara kahela caturmukhaprAsAda je maMtrInI dekharekha nIce baMdhAyelo hovAnuM uparanA saMdarbhamAM nirdiSTa che te maMtrI Aliga nAmanA hovAnuM spaSTa thAya che. kulasAragaNiracita upadezasAra saTIka(saM. 1666 | I. sa. 1610)mAM paNa A vAta noMdhAyelI che. ane ahIM saMdarbhagata "rAja' te anya koI nahIM paNa siddharAja ja vivakSita che. A maMdira-anuSaMge 15mA zatakamAM levAyela traNa anya noMdho paNa maLe che. AmAMnI pahelI to purANA lekhana para AdhArita hoya tema lAge che. AgaLa jeno saMdarbha TAMkyo che te ja prabaMdhasaMgrahamAM A pramANe ullekha maLe che : zrIsiddhapure ramye siddhanRpo devasUri guru vacasA / turyadvAraM caityaM kAritavAn turyagatyartham // rANakapuranA saM1496 / I. sa. 1440mAM pratiSThita thayela jagavikhyAta dharaNavihAraprAsAdano Adarza siddhapurano caumukha prAsAda hato tevuM samakAlIna kavi megha potAnA rANigapura caturmukhaprAsAda stavanamAM jaNAve che : siddhapura caumukha kare vakhANa mAMDala deula moTAI mAMDaNi. 10 depa kahaI huM sAstara pramANi mAMDIsu deula moTaI mAMDaNi. 11 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArata jinamaMdiro 129 A uparathI ema jaNAya che. A maMdira 15mA zatakanA dvitIya caraNa sudhI to astitvamAna hatuM. teno vizeSa purAvo tapagacchAdhIza yugapradhAnAcArya somasuMdarasUrinA vidvAnuM ziSya munisuMdarasUrie 15mA zatakanA prathama caraNamAM racelA jinastotraratnakozamAM siddhapurastha zrIrAjavihAramaMDana zrIvardhamAnastotra'mAM siddhapuranA jJAtRvaMdana(mahAvIra)nI cAra pratibhAvALA caturkArayukta rAjavihArane vaMdanA ApI che, te ullekhamAM maLe che jeno mULa pATha ahIM urphe kIzu? : jayazrImandire siddhapure zrIjJAtanandanam / caturupaM jinaM rAjavihAralaGkRti stuve // 19 idaM caturdAra vizAlamaNDapaM nirIkSya caitya ta ca bhAratottamam / imAni nandIzvara kuNDalAdigAnya pIkSitAnIva vibhAvayeda budhaH // 20 caturgatikaleza vinAza hetave caturmukhaM tvAM bhagavan / prabhuM bhaje // 21 evaM siddhapura prasiddha nagarAlaGkAra ! vIra ! prabho / bhaktyodyanmunisundarastavagaNaM stutvA svazaktyA jinam / / -siddhapurastha zrIrAjavihAramaNDana zrIvarddhamAna stotraratnaM navam / (pR. 62-73) A maMdira rAjakArita caturmukha ane cAra pratimAyukta hatuM, jina mahAvIranuM hatuM ane 15mAM zatakamAM paNa te astitvamAM hatuM tevuM vizeSa ane baLavAna pramANa AthI maLI rahe che. jinaratnakozamAM te kALe vidyamAna (ane Aje paNa UbhAM rahelAM) vaDanagara-yugAdhideva, IDaranA kumAravihAra, tAraMgAnA kumAravihAra ityAdi maMdironA adhinAyaka jinanAM stotro che. jo siddhapurano rAjavihAra te vakhate mojUda na hoya to tenuM stotra racavAno prazna Ubho thato nathI; ane rANakapuranA dharaNavihAra mATe paNa te praticchedaka (model) banI zakavAno prazna upasthita thato nathI, ane jo te rAjakArita na hota to tene "rAjavihAra" kahevAno paNa kazo artha nahoto. upasaMhAra (1) jayasihadeva siddharAje I. sa. 1127mAM zrIpattana(aNahilavADa pATaNa)mAM zvetAMbarAcArya vAdidevasUrie digaMbara kumudacaMdra para meLavela jayanA upalakSamAM ApavA lAgela ni, ai, bhA. 2-17 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nirjhanya aitihAsika lekha-samuccaya-2 tuSTidAnano svIkAra na thatAM tene badale "rAjavihAra' nAmaka RSabhadevanA 84 aMgula pramANa pittalamaya biMbavALo prAsAda Azuka maMtrInI salAhathI pATaNamAM baMdhAvyo hato, jenI cAra AcAryoe pratiSThA karI hatI. teno jUnAmAM jUno ullekha somaprabhAcAryanA jinadharmapratibodha(saM. 1241 | I. sa. 1185)mAM maLe che. tyArabAda bAlacaMdrakRta vasaMtavilAsamahAkAvya (A. I. sa. 1240) ane prabhAcaMdrAcAryanA prabhAvaka carita(saM. 1334 , I. sa. 1278)mAM, tema ja 15mA zatakanA prabaMdhomAM maLe che. moTe bhAge te Azuka maMtrInI dekharekha nIce baMdhAyelo. (2) siddharAje siddhapuramAM karAvelA "siddhavihAra' nAmaka jina mahAvIranI cAra pratibhAvALA caturmukhaprAsAda saMbaMdhI atyaMta saMkSipta paNa mahatvapUrNa prathamollekha samakAlika lekhaka AcArya hemacaMdranA saMskRta dayAzrayakAvya (IsvIsanA 12mA zatakanA dvitIya caraNomAM maLe che. te pachI uparakathita jinadharmapratibodha (I. sa. 1185), kumArapAlaprabodhaprabaMdha (IsvIsanA 14mA zatakano madhya bhAga), munisuMdaranA stotra'mAM (IsvIsanI 15mI zatAbdInuM prathama caraNa) ane kavi meghanA rANigapura caturmukha prAsAda stavana(I. sa. 1440 bAda)mAM prApta thAya che. prastuta prAsAda Aliga maMtrInI dekharekha heThaLa baMdhAyelo ane te rAjakArita hoI, 15mA zatakamAM te "rAjavihAra' nAme paNa oLakhAto hato. upara pramANo jotAM durgAzaMkara zAstrInAM saMzayAtmaka vidhAno ane solaMkI rAjAo zaiva hoI jaina maMdiro na baMdhAve tevI mAnyatA pAchaLa emanI potAnI saMkIrNa, sAMpradAyika dRSTi chatI thAya che. zaivamArgI paNa samadaSTi solaMkI rAjAo jaina maMdiro bAMdhe te tathya paratvenI temanI nApasaMdagI ane e kAraNasara satyano viparyAsa karavAnI vRtti-pravRtti itihAsakAra tarIkenI temanI anyathA mahAnuM zaktione grahaNa lagAvI de che. jainonI samRddhino ane solaMkIkALamAM rahelA temanA prabhAvano, ne temanI dharmabhAvanA ane utkarSa paratve A valaNa eka prakAranA niSkAraNa keSanuM rUpa ja che ane zAstrIjInAM AvAM pakSapAtI, pUrvagrahapIDita ane durbhAgyapUrNa lakhANothI gujarAtanA itihAsane parizuddha karavAno ane temaNe asaMprajJAtapaNe vAvI dIdhela sAMpradAyika viSavRkSanuM umUlana karavAno samaya AvI gayo che. sadbhAgye gujarAtano ItihAsa lakhanAra A peDhInA be karNadhAro--ke. kA. zAstrI ane DaoN. hariprasAda zAstrI-sAMpradAyika rAgadveSathI para rahyA che, ethI gujarAtano solaMkIkALane vimala ane vizvasta itihAsa teo lakhI zakyA che. jaina lekhakonI dharmaghelachA ane brAhmaNIya lekhakonA bAmaNaveDA" e barothI dUra rahevAmAM ja sAra che.) vAmayika varNano parathI siddharAje nirmANa karAvela upara carcita banne maMdiro moTAM ane bhavya haze. siddhavihArane "krIDAnagopama' ane "mecUlopama kahyo hoI, tema ja Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro 131 ArAsaNamAM maMtrI pAsila-kArita ane tyAMnA sauthI moTA neminAtha jinAlaya pAchaLa tenI preraNA hoI, vizALa biMbavALuM A maMdira ghaNuM prabhAvazALI ane alaMkRta haze. pATaNanA suprasiddha rAjakartaka maMdiro-mULarAjakArita tripuruSaprAsAda ane mUlavasahikAprAsAda, prathama bhImadeva dvArA nirmApita bhImezvara ane tripuruSaprAsAda, karNadeva-vinirmita karNaruprAsAda, ane eka peDhI pachIthI bananAra rAjA kumArapAlakArita kumArapAlezvara, kumAravihAra, ane tribhuvanavihArAdi devAlayo-nA samudAyamAM te siddharAjanA nAmane zobhAve tevuM haze. e ja pramANe siddhapuranuM caturmukha mahAvIra jinAlaya-siddhavihAra-ke je 15mA zatakamAM rANakapuranA bhavya caturmukhavihAranI racanA pAchaLa preraNArUpa baneluM te paNa, rudramahAlaya jeTaluM UMcuM nahIM to ye caturmukha talAyojanane kAraNe khUba moTA vistAramAM ane moTI mAMDaNI para racAyela alaMkRta maMdira haze. gujarAtanA sAMskRtika itihAsamAM siddhacakravartI jayasiMhadevanA dharmasamabhAva ane jaina dharma pratyenA tenA samAdaranA temaja samudAratAnA pratIkarUpe, tema ja kalpI zakAya che te pramANe e yuganI dhyAna khece tevI, vizALa ane alaMkArita sthApatyakRti tarIke tenI yathocita noMdha levAvI ghaTe. A maMdironAM sarjana e gujarAtanI ja sAMskRtika yazogAthA hoI, uttama paraMparAonI projjavala patAkAo hoI, tenuM gaurava sI gujarAtIo laI zake tevuM che. mahAnAma durgAzaMkara zAstrIe A vAtathI eka gujarAtI tarIke harSa anubhavavAne sthAne komI-majhahabI dRSTikoNathI prerAI tenI je upekSA karI che ane viparyAsa ryo che te hakIkata jeTalI zocanIya che teTalI ja kAruNyapUrNa che. TippaNo : 1, gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta itihAsa-vibhAga 1-2, gujarAta vidyAsabhA, dvitIya saMskaraNa, amadAvAda 1953, pR. 303-304. 2, "jo ke prabaMdhamAM siddharAje zetruMjAnA yugAdi devanI pUjA mATe bAra gAmanuM dAna karyuM, devasUrino jaya thatAM emane chAlA vagere bAra gAma ApyAM', siMhapura vasAvI brAhmaNone ApyuM', vagere siddharAjanAM dAnonI vAta lakhI che, paNa samakAlIna purAvo to phakta siMhapura vize ja kayAzrayamAM maLe che. eTale ekAda jaina tIrthane potAnI jaina vastIne prasanna rAkhavA siddharAje kaMIka dAna ApyuM hoya e saMbhavita che, paNa bAra bAra gAmanA dAnanI vAta to kalpita lAge che. vAzrayamAM e vAta nathI e hakIkata ja pAchaLanA graMthakAronI viruddha che." zAstrIjIe karNATakanA jaina saMbaddha tAmrazAsana ane zilAzAsano joyA hota to tyAM ghaNAM maMdirone, AcAryone prAmadAno-keTalIka vAra ekathI vizeSa gAmo apAyAnAM samakAlika vizvasta pramANo jovA maLata. samAMtara rIte jotAM gujarAtanA samrATane dilano reka mAnI levuM bhAgye ja vAdhya gaNAya. 3. juo praci, pR. 140, pra, ca, he sU, pra., zloTa 324-35, jayasihasUrinuM ku ca, sa, 3, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nircantha aitihAsika lekha-samuccaya-2 zloTa 32-33, vi, sara glo 22 vagere, ji. gada no ka5. chellA graMthakAra to giranArane paNa bAra gAma ApyAnuM kahe che. 4. pra ci. pR. 147, 5. jyAzraya, sa, 15, zloTa 97-98. (6 ejana)." zatruMjayane bAra gAma ApyAnI vAta kayAzrayamAM nathI te kAraNa e hakIkata "pAchaLanA graMthakAronI viruddha jatI hovAnuM bhAgye ja kahI zakAya. pahelI vAta to e che ke vyAkaraNasUtrone ThIka rIte rajU karavAmAM gUMcavAyelA zvAzrayakAra aitihAsika mAhitI bahu ja ochI Ape che; ane kacAzrayakAre na ApI hoya ane anya graMthakAroe karI hoya tevI ghaNI vAto zAstrIjIe pote ja svIkArI che ! vaLI, teo pAdaTIpakramAMka 3mAM je graMthonAM pramANa Ape che tene kAlakramAnusAra goThavatA nathI, tema ja temAM jeno AdhAra Apyo che te 'vasaMtavilAsathI paNa dazaka varSa pahelAM lakhAyela.' nAgendragathvIya udayaprabhasUri-viracita "dharmAlyudayakAvya'no to nirdeza paNa karatA nathI. A pramANo silasilAbaMdha paM, lAlacaMda gAMdhIe 'siddharAja ane jaino" nAmaka lekhamALA san 1927nA me mAsathI laI sana 1929nA aMta sudhInA sAptAhika "jaina"mAM prakAzita karyA che, paNa zAstrIjI tenI noMdha paNa levI cUkI gayA che. dharmAsyudayakAvya, prabhAvaka caritathI lagabhaga pacAseka ke pistALIseka varSa pUrve ane prabaMdhaciMtAmaNithI lagabhaga paMcotera-eMsI varSa pUrve lakhAyela che. enI maMtrIdhara vastupAle svahaste karelI nakala paNa upalabdha che. zatruMjayane 12 gAma ApyAnuM tAprazAsana mojUda na hoya to AvI hakIkata te kALe lakhI zakAya nahIM. zatruMjaya mahAtIrtha' hoI, tene siddharAje 12 gAma ApyAnI vAta ayukta nathI. udayaprabhasUrie A dAna "Azuka maMtrInA anurodhathI' ApyAnuM spaSTa rIte jaNAvela che. udayaprabhasUri siddharAjanA mRtyu pachI lagabhaga eMsI ja varSa bAda lakhatA hoI, anya prabaMdhakArothI temanI sthiti samayanI daSTie paNa saMgIna che. paNa bIjI bIja giranAratIrthane 12 gAma ApyAnI cheka 14mA zatakanA madhyakALanA arasAthI racAtA Avela prabaMdhomAM noMdhAtI AvelI vAta vizvasanIya jaNAtI nathI, ane zatruMjayane anvaye te ghaDI kADhavAmAM AvI hoya tema lAge che. solaMkIkAlIna koI ja prabaMdhacaritrAdimAM, ke cheka merUtuMgAcArya sudhInA koI ja lekhaka te vAta jaNAvatA nathI. A sivAya devasUrine chAlAdi 12 gAmo siddharAje arpita karyAnI vAta paNa jarUra asaMgata che. suvihita, saMvijJavihArI, tyAgI jaina sAdhuo AvAM dAna svIkArI na zake. rAjavihAra saMbaMdhamAM prabhAcaMdrasUrie e vAta devasUri saMbaMdhamAM spaSTa karI ja che : eTale A vAta sAcI hovAno saMbhava nathI. ane kharekhara AvuM koI dAna ApyuM ja hoya to te rAjAe banAvela "rAjavihAra'ne ApyuM hoya, devasUrine nahIM, 3. Cf. B. A. Kathavate, Sridvyasrayamahakavyam, Bombay, 1921, 5.15-16. 8. Ed. Muniraj Jinavijaya, G. O. S. No. 14, Baroda, 1920. 5. cheka 15mA zatakamAM A vihAramAM mULa nAma bhulAI kumAravihAra', ane 14mA zatakathI "kumArapura' badale 'vAbhaTapura' nAma maLavuM zarU thAya che. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro 133 6. saM. jinavijayamuni, sidhI jaina granthamAlA, graMthAMka 10, amadAvAda-kalakattA, 1940. 7. saM. zrI jinavijayamuni, siMdhI jaina granthamAlA, graMthAMka 2, pR. 30. 8. mane lAge che ke Aje anupalabdha evA nAgendragathvIya jinabhadragaNinA saM. 1290 ! I. sa. 1234mAM racAyelA nAnA kathAnaka prabaMdhAvalImAM te hovo joIe. 9. Ed. C. D. Dalal, G. 9. S. No. 7, Baroda, 917. 10. 3. saM. zrIjinavijayamuni, purAtana vasaMprada, pR30. che. saMzodhaka amRtalAla mohanalAla, amadAvAda, vi. saM. 1998. 11. saM. jinavijayamuni, kumArapAta-caritra , grenyAMka 41, muMbaI, 1953, pR42. 12. durgAzaMkara zAstrIe A saMbaMdhamAM jinavijayajIno AdhAra TAMkyo che : juo temanuM pR. 377 paranuM paryavekSaNa. vizeSa tapAsa karatAM te hakIkata temaNe munijInA sana 1933mAM bharAyela gujarAtI sAhitya pariSadanA adhivezanamAM Avela vyAkhyAnamAMthI lIdhelI. A vyAkhyAnanuM punaH prakAzana (amadAvAda 1995) thaI cUkyuM che. jo ke tyAM (pR. 37) Alige potAnA kharce te baMdhAvyo je badala saM 1189 ! I. sa. 1133mAM keTalAMka kAma ApelAM tema kahyuM che. paNa hemacaMdranuM pramANa lakSyamAM letAM te rAjAno ja baMdhAvela haze. ane e moTA mAnano ane caturmukha prAsAda hoI te rAjakArita hovAnI saMbhAvanA balavattara banI rahe che. 13. prabaMdhaciMtAmaNimAM Aligane kumArapAlano jayAyA...dhAna' kahyo che : (jinavijayajI, pa. 79). vaLa anya sthaLe te graMthamAM tene "vRddha amAtya' kahyo hoI, durgAzaMkara zAstrI A AliMgane siddharAjanA maMtrI AligathI yogya rIte ja abhinna mAne che. purAtanaprabaMdhasaMgrahamAM paNa kumArapALano Aliga maMtrI sAtheno prasaMga noMdhAyelo che : (juo tyAM pra. 125). 14. mULa graMtha jovA nathI maLyo, paNa tripuTI mahArAjanA jaina paraMparAno ItihAsa (bhAga bIjo), amadAvAda 1960, pR. 94 paranI noMdhano ahIM AdhAra lIdho che. 15. juo pu, saMta, pR. 30. 16. 5. aMbAlAla premacaMda zAha, rANakapuranI paMcatIrthI, bhAvanagara viTa saMta 2012, pR. 82. 17. pra. harSacaMdra zrInastotrasaMgha6, dvitIya bhAga, dvitIya AvRtti, vArANasI vi. saM. 2439. lekha puro thavA AvyA tyAre A saMdarbhamAM mahattvano evo eka bIjo ullekha paNa smaraNamAM Avyo, 'vastupAlacaritra' (I. sa. 1441)mAM jinaharSagaNie aNahilavADapATaNamAM vastupAle karela sukRtyomAM tyAMnA 'rAjavihAra' para kAMcanakalaza mukAvela tevo ullekha karyo che. (mULa graMtha A paLe upalabdha na hovAthI temAMthI avataraNa TAMkI zakyo nathI.) 18, Ano eka dAkhalo pATaNamAM mULarAje karAvela "mUlarAjavasahikA' saMbaMdhamAM che, emanA zabdo prathama TAMkIzuM ne pachI je kahevAnuM haze te kahIzuM : "pra. ci (pR 46)mAM mULarAja-vasahikA nAmanuM eka jaina dharmasthAna paNa mULarAje pATaNamAM baMdhAvyAnuM Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nirjhanya aitihAsika lekha-samuccaya-2 lakhyuM che. paNa mULarAja parama zivabhakta hovAthI eNe jaina dharmasthAna UbhuM karyuM hovAno saMbhava nathI, paNa gejhiTiyaramAM tarka karyo che tema pATaNamAM koI jaina gRhastha ke jaina saMghe mULarAjanA nAmathI jaina maMdira baMdhAvyuM hoya to e saMbhava che. vaLI mULarAjanA yuvarAja cAmuMDe badhA dharmonuM samAna vRttithI pAlana karavAnA jUnA kALathI cAlyA AvatA rAjadharmane anusarI jaina maMdirane dhUpa, mAlA vagere mATe eka khetaranuM dAna ApyAnuM vi. saM. 1033nA dAnapatramAM kahyuM che e hakIkata uparanA tarkane Teko Ape che.'' 2. muMbaI gejhiTiyara, graM1, bhA. 1, pR 161 3. "gu. ele. bhA. 3 leTa naM. 136 a' (zAstrI, pR. 175). ema jaNAya che ke zArIjIe A saMbaMdhamAM pUratI gaveSaNa calAvI nathI ane potAnA jaina dveSanuM zamana mULarAjanI parama zivabhaktinI paDache karyuM che ! merUtuMgAcAryano mULa ullekha A pramANe che : tena rAjJA zrIpattane zrImularAjavasahikA kArita, zrImAladevasvAminaH prAsAdazca / merUtuMgAcA solaMkI rAjAonAM bAMdhakAmo vize je mAhitI ApI che te pUrva sAdhanonA parIkSaNa bAda ja ApelI jaNAya che ane te vizvasta che. mULarAje banAvela A jaina maMdira saMbaMdhamAM merUtuMgAcAryathI, pachInA tema ja pUrvanA keTalAka mahattvapUrNa ullekho prApta thAya che te have joIe : () vastupAlacaritra(saM. 1497 I. sa. 1441)mAM maMtrIzvara vastupAle zrIpattananA "mUlanAthajinadevanA maMdira para kalaza caDhAvyAno ullekha che. A ghaTanA Isa. 1225-30nA gALAmAM banI hako, ( ke A graMtha prabaMdhaciMtAmaNi pachIno che, paNa jinaharSagaNi lekhana mATe AgaLanA srotono AdhAra letA hovAnuM jANamAM hoI A vAta zraddheya che.) (mA)prabhAsapATaNanA hAla vinaSTa thayelA, digaMbara saMpradAyanA jinacaMdraprabhanA maMdiranA punaruddhAranA bhImadeva dvitIyanA samayanA, saM. 12(pa?)gnI sAla dharAvatA, lekhamAM prazastikAra hemasUri potAnI gurnAvalI ApatAM, potAnAthI thayela chaThThI peDhInA vidyApUrvaja kirtisUri citrakUTathI nIkaLI aNahilavADa pATaNa gayAno, ne tyAM rAjAe temanuM bahumAna karI temane maMDalAcAryanuM biruda ApyAnuM tathA chatra ane sukhAsana ApyAnuM kahyuM che, ane te saMdarbhamAM "mUlavasatikA bhavana'no ullekha Ave che; tyAM je phe lekha khaMDita thayelo hoI te koNe karAvyuM te ekadama spaSTa thatuM nathI : yathA : ... ... ... .. nIMdA 5:1 birudaM maMDalAcArya, sacchavaM sasukhAsanaM // 23 / / zrImUlavasa satikAkhyaM jinabhavanaM tatra... saMjJayaiva yatIzvaraH / See D. B. Diskalkar, Poona Orientatist, Vol. II, No. 4, p. 222, Jan. 1938, tathA AcArya girajAzaMkara vallabhajI, gujarAtanA aitihAsika lekho, bhAga 3jo, muMbaI, 1941, pR. 194; and Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddharAjakArita jinamaMdiro 135 V. P. Jhoharapurkar, Epigraphia indica, Vol. XXXIII, July, 1959, pp. 117-120. A pramANa abhilekhIya hoI, tema ja prabaMdhaciMtAmaNithI soeka varSa pUrvanuM hoI, vizvasanIya che. (6) siddharAjanA prAraMbhika samayamAM racAI haze te digaMbara kavi zrIcandranI apabhraMza racanA kathAkoSanA aMtima bhAgamAM jaNAvyA mujaba tenuM vyAkhyAna suMdu nAmanI zrAvikAe karAveluM, jeno (mAtAmaha) prAgvaTa sajjana aNahilapurapATaNamAM "mUlarAja rAjAnA dharmasthAna'no goSThika hovAnuM kahyuM che : (juo gAMdhI, "siddharAja ane jaino', aitihAsika lekhasaMgraha, vaDodarA 1963, pR 107). sajajana goSThikano kALa bhImadeva prathamanA aMtima bhAga tema ja karNadevanA zAsanakALamAM saheje ja Ave; ne te hisAbe 11mAM zatakanA uttarArdhamAM tyAMnI digaMbara jaina vasatI mULarAje banAvI hovAnI spaSTa khabara hovI joIe. A pramANa merUtuMgAcAryathI lagabhaga savA baso varSa AgaLa jatuM hoI, ane mULarAjathI 6070 varSa ja bAdanuM hoI ane temAM spaSTapaNe dharmasthAna mUlarAjanapatikArita hovAno nirdeza hoI, zAstrIjI tema ja temanA purogAmI baoNmbe gejheTiyaranA lekhakanI vAta khoTI Thare che. zAstrIjIne e maMdironA astitva vize zaMkA nathI, paNa emano vAMdho che te rAjakArita hovA aMge, paNa madhyakAlIna bhAratamAM karNATa, coladeza, sapAdalakSa Adi dezonA zaivadharmI rAjavaMzIyoe jaina maMdiro baMdhAvyAnA dAkhalA hoI, solaMkIkAlIna gujarAta, ke jyAM jainadharmano moTo prabhAva hato, tyAM zA mATe anyathA hovuM joIe, ane spaSTa rUpe, ke sAhityika pramANamAM hovA chatAM, tene zA mATe uvekhavAM joIe te muddo 'sAMpradAyika dRSTikoNa' sivAya bIjI koI rIte samajAvI zakAya tema nathI ! eka bIjI vAta solaMkIkAlIna jaina zreSThIo mATe zAstrIjI zeThiyAo" zabda vApare che (pR. 383) ane zreSThI abhayaDane teo "AbhaDa zeThIyo" kahe che (pR. 543), jayAre brAhmaNo mATe kyAMye 'bhAmaNa zabda prayukta karatA nathI, te ghaTanA temanA jaina zreSThIo paratvenA manogata tucchakArane chatI karI rahe che. (AvA thoDAka anya dAkhalA paNa temanA lakhANamAMthI TAMkI zakAya tema che, je aMge vizeSa carcA karavI vartamAna saMdarbhamAM upayukta nathI.)