Book Title: Shraman ka Sthal Jal Vyom Vihar
Author(s): Kanhaiyalal Maharaj
Publisher: Z_Umravkunvarji_Diksha_Swarna_Jayanti_Smruti_Granth_012035.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/212026/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa kA sthala - jala - vyoma - vihAra D zranuyogapravartaka muni kanhaiyAlAla 'kamala' zramaNa apanA jIvana saMyama sAdhanA ke lie nirdhArita karake sva-para kA kalyANa karatA hai ataH usakA kAraNa nitya nivAsa niSiddha hai aura grAmAnugrAma-vihAra vihita hai / 2 utsarga-vidhAna ke anusAra vihAra ke nau vibhAga haiM zItakAla ke cAra mAsa tathA grISmakAla ke cAra mAsa - isa prakAra ATha mAsa ke prATha vihAra aura varSAvAsa ke lie kiyA jAnevAlA nauvAM vihAra / ye navakalpI vihAra mAne gaye haiM / kyoMki varSAvAsa ke cAra mAsa meM vihAra karane kA niSedha hai aura zIta tathA grISma ke ATha mAsa meM vihAra karane kA vidhAna hai / rAtri vihAra niSiddha sUryodaya se pUrva aura sUryAsta ke bAda vihAra kA niSedha hai ataH dina meM hI vihAra karanA svataH siddha hai / vihAra kI vidhi zramaNa rAjapatha para cAra hAtha dUra taka zrAge-Age dekhatA huprA tathA trasa sthAvara jIvoM ko bacAtA huA cale / 1. je bhikkhU nitiyaM vAsaM vasai, vasaMtaM vA sAijjai / -- nizItha - udde. 2, su. 37 2. rAmrovarayaM carejja lADhe, virae vedaviyA''yarakkhie / panne abhibhUya savvadaMsI je kamhivi na mucchie sa bhikkhU // 3. vAsAvAsavajjaM aTTha gimhahemaMtiyANi mAsANi gAme egarAiyA, utta. pra. 15, gA. 2 Nayare paMcarAiyA / 4. no kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA, vAsAvAsAsu cArae / acus niggaMthANa vA niggaMthINa vA, hemanta gimhAsu cArae / kappa. u. 1, su. 37-38 5. no kappai niggaMthANa va niggaMthINa vA, rAmro vA viyAle vA, zraddhANagamaNaM ettae / - kappa. u. 1, su. 46 6. se bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAmANugAmaM dUijjamANe purapro jugamAyaM pehamANe daTThUNa tase pANe addhaTTu pAdaM rIejjA, sAhaTTa, pAdaM rIejjA, vitiricchaM vA kaTTu pAdaM rIejjA, sati parakkame saMjayAmeva parakkamejjA, No ujjuyaM gacchejjA, tato ijjejjA / saMjayAmeva gAmAnugAmaM propa. su. 29 bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAmANugAmaM dUijjamANe, antarA se pANANi vA bIyANi vA hariyANi vA udae vA maTTiyA vA aviddhatthA, sati parakkame jAva No ujjuyaM gacchejjA, tato saMjayAmeva gAmANugAmaM dUijjejjA / AcA. su. 2, a. 3, u. 1, su. 469-470 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 150 zramaNa adhika teja na cale' kyoMki adhika teja calanevAlA choTe-choTe jIvoM ko kaise bacA sakatA hai ? vihAra kA uddezya pratyeka grAma-nagara meM AdhyAtmika zAnti kI prApti kA sanmArga batAnA dharma-jAgaraNA karanA, karAnA tathA svAdhyAya karanA Adi / vihAra kI sImA akAraNa ardha yojana se adhika vihAra karane kA niSedha hai / yaha eka dina meM vihAra karane kI sImA kA nirdhAraNa hai| prArya kSetroM kI cAroM dizAoM meM kahA~ taka vihAra karane kA vidhAna hai, yaha bhI spaSTa hai| davadavassa caraI pamatte ya abhikkhaNaM / ullaMghaNe ya caMDe ya pAvasasaNe tti vaccaI / / -utta. a. 17, gA. 8 2. buddhe parinibbue care gAmaMgae nagare va saMjae / saMtimaggaM ca vahae samayaM goyama ! mA pamAyae / / --utta. a. 10, gA. 36 3. pa.-'bhaMte !' ti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdati namasati, vaMdittA namaMsittA evaM vayAsI-kaividhA NaM bhate ! jAgariyA pannattA ? u.-goyamA ! tivihA jAgariyA pannattA taMjahA 1. buddha jAgariyA, 2. abuddha jAgariyA, 3. sudkkhujaagriyaa| pa.-se keNaTreNaM bhaMte ! evaM vaccati 'tivihA jAgariyA pannattA, taMjahA 1. buddha jAgariyA, 2. abuddha jAgariyA, 3. sudakkhujAgariyA' ? u.-goyamA ! je ime parahaMtA bhagavaMto uppannanANa-dasaNadharA jahA khaMdae [ sa. 2, u. 1, su. 11 ] jAva savaNNU savvadarisI, ee NaM buddhA buddha jAgariyaM jAgaraMti / je ime aNagArA bhagavaMto iriyAsamitA bhAsAsamitA jAva guttabaMbhacArI, ee NaM abuddhA prabuddhajAgariyaM jAgaraMti / je ime samaNovAsagA abhigayajIvAjIvA jAva viharaMti ete NaM sudakkhu jAgariyaM jAgaraMti / se teNaTuNaM goyamA ! evaM baccati 'ti vihA jAgariyA jAva sudakkhujAgariyA' -bhagavatI sa. 12, u. 1, su. 25 je bhikkha cAukAla-porisiM sajjhAyaM na karei na karataM vA sAijjai / -nizItha u. 19, su. 13 paDhamaM porisi sajjhAyaM bitiyaM jhANaM jhiyAyaI / taiyAe bhikkhAyariyaM puNo cautthIi sajjhAyaM / / paDhamaM porisi sajjhAyaM bitiyaM jhANaM jhiyaayii| taiyAe niddamokkhaM tu cautthI bhujjo vi sajjhAyaM / / -utta. a. 26, gA. 12, 18 4. paramaddhajoyaNAno vihAraM viharae muNI // --utta. a. 26, gA. 35 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa kA sthala-jala-vyoma-vihAra / 151 pUrva meM aMga evaM magadha taka, dakSiNa meM kausaMbI taka, pazcima meM sthUNAdeza taka uttara meM kUNAla deza taka / ' asIma vihAra kA vidhAna bhI ___ jahA~-jahA~ jJAna darzana cAritra Adi kI vRddhi sambhava ho vahA~-vahA~ sarvatra vihAra kara sakate haiN| isa vihArasImA-nirdhAraNa kI pRSThabhUmi meM jJAna-darzana-cAritra kI vRddhi hI pradhAna hai| yadi pAryakSetra meM bhI jisa pora vihAra karane se jJAnAdi kI hAni hone kI sambhAvanA ho to usa aora vihAra na kre| yadi anArya kahe jAnevAle kSetroM meM bhI jahA~-jahA~ pAryoM jaisA vartana-vyavahAra ho aura jJAnAdi kI vaddhi saMbhava ho to vahA~-vahA~ vihAra karanA AgamAnusAra niSiddha nahIM hai| sthala-vihAra ke apavAdavidhAna varSAvAsa meM vihAra karane kA yadyapi sarvathA niSedha hai kintu prAgamavihita katipaya apavAda vidhAnoM ke anusAra zramaNa-zramaNIgaNa varSAvAsa meM bhI vihAra kara sakate haiN| ye apavAda vidhAna pAMca haiM 1. kisI gAMva yA nagara meM zramaNa varSAvAsa raha rahe hoM usa samaya kisI saMkrAmaka roga se vahA~ ke nivAsiyoM ko sAmUhika akAla mRtyu hone lage aura usa roga se bacane ke lie vahA~ ke nivAsI sAmUhika pravrajana kara anyatra jAne lageM to zramaNa bhI varSAvAsa meM vihAra karake anyatra jA sakate haiM / isa apavAdavidhAna ke mUla meM-"zarIramAdyaM khalu dharmasAdhanam" kI bhAvanA nihita hai prAgamAnusAra AtmavirAdhanA tathA usase honevAlI saMyamavirAdhanA na ho isake lie hI yaha apavAda vidhAna hai / kyoMki svastha zarIra se hI saMyamasAdhanA saMbhava hai| 2. isI prakAra jahA~ zramaNa varSAvAsa raha rahe haiM vahA~ aura AsapAsa ke pradeza meM duSkAla ho jAne se bhikSA [ AhArAdi kA milanA ] durlabha ho jAe to-varSAvAsa meM bhI zramaNa vihAra karake jahA~ subhikSa [ AhArAdi kA milanA sulabha ] ho vahA~ jA sakate haiN| isa apavAda vidhAna ke mUla meM "bhUkhe bhajana na hoI gopAlA' isa lokokti kI bhAvanA nihita hai| 1. kappai niggaMthANa vA niggaMthINa vA purasthimeNaM jAva aMgamagahAmro ettae, dakkhiNeNaM jAva kosambIo ettae, paccatthimeNaM jAva thUNAvisayAno ettae, uttareNaM jAva kuNAlAvisayAno ettae / eyAvayAva kappai, evAvayAva pArie khette / no se kappai etto bahi, -kappa. u. 1. su. 52 2. teNa paraM jattha nANa-dasaNa-carittAI ussappanti / -kappa. u. 1, su. 52 dhammo dIvo / saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai| eliblar.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthakhaNDa / 152 3. jahA~ zramaNa varSAvAsa raha rahe haiM vahA~ prAkara yadi koI unase prArthanA kare ki jisa bhAI ne Apake sannidhya meM rahakara jJAnArjana kiyA hai vaha bhAI abhI isI cAturmAsa meM pravrajyA lenA cAhatA hai kintu usake svajana- parijanoM kI hArdika abhilASA apane gAMva meM hI pravrajyApradAna kA prAyojana karane kI hai-prataH Apa vihAra karake vahA~ pdhaareN| vaha grApakA hI antevAsI rahakara saMyamasAdhanA karane ke lie kRtasaMkalpa hai, isa prakAra pravrajyA pradAna kA prasaMgaupasthita hone para bhramaNa varSAvAsa meM bhI vihAra karake vahA~ jA sakate haiM / isa apavAda vidhAna ke mUla meM saMyama sAdhanA meM sahayoga karane kI bhAvanA " nihita hai / jo saMyamI jIvana jIkara anekAneka AtmAnoM ko sanmArgagamana kI preraNA pradAna karane kA saMkalpa rakhatA hai use sahayoga karanA bhI eka sarvottama kartavya hai / 4. jahA~ zramaNa varSAvAsa raha rahe hoM vahAM bAr3ha Ane kI sambhAvanA ho yA bAr3ha prA jAe to surakSita sthAna para pahu~cAne ke prApta sAdhanoM se varSAvAsa meM bhI anyatra jA sakate haiM / jahA~ bAr3ha prAtI hai vahA~ kA sArA janajIvana astavyasta ho jAtA hai| ataH vahA~ ke nivAsI prAya: surakSita sthAna para vasane ke lie cale jAte haiN| aisI sthiti meM zramaNoM kA anyatra calA jAnA hI upayukta mAnA gayA hai / isa apavAda vidhAna ke mUla meM - "AtmAnaM satataM rakSet" kA saMkalpa sannihita hai / 5. jahA~ zramaNa varSAvAsa raha rahe hoM vahA~ yA usa prAnta tathA rASTra para anAryo kA AkramaNa hone kI sambhAvanA ho yA zrAkramaNa prArambha ho gayA ho to ve varSAvAsa meM bhI anyatra jA sakate haiM / isa apavAdavidhAna ke mUla meM." azAnta kSetra se dUra rahane kA vidhAna caritArtha ho rahA hai|" parISaha aura upasarga sahane kI sImA ina apavAdavidhAnoM se yaha spaSTa parilakSita ho rahA hai ki jahA~ taka samAdhibhAva rahe vahIM taka parISaha aura upasarga sahanA saMgata mAnA jA sakatA hai / parISaha yA upasarga sahate hue yadi zrasamAdhi bhAva zrA jAya to usa parISaha - upasarga ko sahane kA koI maucitya nahIM hai kyoMki uttama saMhanana vAloM meM jitanI sahiSNutA hotI hai utanI sAmAnya saMhanana vAloM meM prAyaH nahIM dekhI jAtI hai| bAgamoM meM parISaha upasarga sahane ke jitane varNana upalabdha hai ve prAyaH usI bhava se mukta honevAloM ke hI haiM / ve sabhI vajraRSabhanArAcasaMhanana vAle hI the / ataH sAmAnya saMhananavAloM se unake anukaraNa kA prAgraha karanA vivekapUrNa kaise kahA jAya ? varSAvAsa meM vihAra kara sakane kA vidhAna karanevAle ye pAMca apavAda zrora bhI haiM 1. saMkilesakaraM ThANaM, dUramro parivajjae / daza. zra. 5, u. 1, gA. 16 / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa kA sthala, jala-vyoma-vihAra / 153 1. jJAnaprApti ke lie se kahIM ativaddha zratadhara sthavira virAjita hoM, ve apanA antima samaya pratinikaTa jAnakara sthAnIya saMgha se kahe amuka jagaha kuzAgrabuddhi, sudRDhadhAraNA zaktivAlA zramaNa hai| use yahA~ atizIghra pAne ke lie sandeza bhejeN| maiM use eka zruta vizeSa ke anuyogoM kI dhAraNA karAnA cAhatA hai| anyathA merI dhAraNAyeM mere sAtha hI vilIna ho jaayeNgii| isa prakAra saMgha dvArA zrutadhara sthavira kA sandeza prApta hone para zramaNa varSAvAsa meM bhI vihAra karake zrutadhara sthavira ke samIpa jA sakatA hai| 2. darzanavizuddhi ke lie kisI viziSTa vyakti ko pratibodha denA anivArya ho yA zraddhAvicalita kisI viziSTa vyakti ko zraddhA meM sudRr3ha karanA ho to varSAvAsa meM bhI vihAra karake vahA~ jA sakate haiM jahA~ ve rahate hoN| 3. cAritravRddhi ke lie [ka] jahAM kahIM eka yA aneka vyaktiyoM ke dIkSita hone kA Ayojana ho vahA~ jAnA yadi anivArya ho to varSAvAsa meM bhI vihAra karake jA sakate haiN| [kha] jahA~ varSAvAsa ho vahA~ cAritra meM atikramAdi doSoM ke adhika lagane kI sambhAvanA ho gaI ho to varSAvAsa meM bhI vihAra karake vahA~ jA sakate haiM jahA~ cAritra zuddhi yA vRddhi honA sunizcita ho| 4. AcArya ke kAladharma prApta hone para prAcArya ke kAladharma prApta hone para jahA~ naye prAcArya kI niyukti ho rahI ho vahA~ varSAvAsa meM bhI vihAra karake jA sakate haiN| kyoMki mAcArya ke binA zramaNoM kA rahanA yA viharanA sarvathA niSiddha hai| 1. niggaMthassa NaM navaDaharataruNassa pAyariyauvajjhAe vIsaMbhejjA / no se kappai aNAyariyauvajjhAyassa hottae / kappai se pUvvaM pAyariyaM uddisAvettA to pacchA uvajjhAyaM / se kimAha bhaMte ! dusaMgahie samaNe niggathe, taMjahA-1 prAyarieNaM, 2-uvajjhAeNa ya / / niggaMthIe NaM navaDaharataruNIe pAyariya-uvajjhAe pavattiNI ya-vIsaMbhejjA, no se kappai aNAyariya-uvajjhAiyAe apavattiNIyAe hottae / kappai se puvaM pAyariyaM uhisAvettA to uvajjhAyaM, to pacchA pavattiNi / se kimAhu bhNte| ? tisaMgahiyA samaNI niggaMthI, taM jahA1-pAyarieNaM, 2-uvajjhAeNaM, 3-pavattiNIe ya / -vava. u. 3, su. 11-12 dhammo dIvo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa | 154 athavA sAthI zramaNa kA svargavAsa hone para jahAM svadharmI zramaNa ho vahAM vaha ekAkI zramaNa varSAvAsa meM bhI vihAra karake jA sakatA hai| 5. vaiyAvRtya ke lie jAnA Avazyaka hone para jahA~ kahIM jisa kisI zramaNa ke prati asvastha hone para vaiyAvRtya ke lie anya kisI kA na AnA nizcita ho vahA~ varSAvAsa meM bhI vihAra karake asvastha zramaNa kI sevA ke lie jA sakate haiN| asvastha zramaNa svadharmI [saMbhogI] ho yA na ho vaiyAvRtya ke lie jAnA anivArya hai|' jalavihAra vihAra karate-karate mArga meM yadi jalapravAha yA nadI A jAya aura usake pAnI kI gaharAI sAmAnya ho to use pAra kara Age vihAra karane kA vidhAna hai|' naukAvihAra vihAra karane ke mArga meM yadi gahare pAnI vAlI nadI pA jAya aura vaha naukA dvArA pAra kI jA sake to zramaNa use naukA dvArA pAra karake Age vihAra kre| 1. vAsAvAsaM pajjosavitANaM No kappati NiggaMthANa vA NiggaMthINa vA-gAmANagAmaM tijjittte| paMcahiM ThANehi kappati, taMjahA1. NANaTThatAte, 2. dasaNaTThatAte, 3. carittaTutAte, 4. pAyariyauvajjhAe vA se vIsuMbhejjA, 5. pAyariyauvajhAyANa vA bahitA veyAvaccaM karaNatAte / -ThANaM. a. 5, udde. 2, su. 413 / je bhikkha gilANaM soccA Na gavesai Na gavasaMtaM vA saaijji| je bhikkhU gilANaM soccA ummaggaM vA paDipahaM vA gacchai gacchaMta vA sAijjai / -nizItha udde. 10, su. 40-41 ye sabhI apavAdavidhAna zramaNiyoM ke lie bhI upayogI haiN| 2. se bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAmANugAma dUijjejjA, aMtarA se jaMghAsaMtArime udage siyA, se putvAmeva sasIsovariyaM kAyaM pAe ya pamajjejjA, se puvAmeva [sasIsovariyaM kAyaM pAe ya] pamajjettA, egaM pAdaM jale kiccA egaM pAyaM thale kiccA, tato saMjayAmeva jaMghAsaMtArime udage ahAriyaM riiejjaa| se bhikkha vA bhikkhaNI vA jaMghAsaMtArime udage ahAriyaM rIyamANe No hattheNa hatthaM jAva aNAsAyamANetato saMjayAmeva jaMghAsaMtArime udage ahAriyaM riiejjaa| -prAcA. su. 2, a. 3, udde. 2, su. 493-494 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa kA sthala, jala-vyoma-vihAra / 155 gaMgA-yamunA jaisI mahAnadiyoM ko bhI eka mAsa meM adhika se adhika tIna vAra pAra kara sakate haiN|' apavAdavidhAna varSAvAsa meM vihAra karane ke jitane apavAdavidhAna haiM utane hI jalavihAra yA naukAvihAra ke bhI haiN| apakAda-vidhAnoM ke marmajJoM kA yaha cintana hai ki AtmavirAdhanA, saMyamavirAdhanA yA asamAdhibhAva se bacane ke lie kiye jAnevAle prayatnoM meM jalavihAra yA naukAvihAra dvArA honevAlI asaMkhyAsaMkhya apakAyika jIvoM kI virAdhanA bhI dravyahiMsA hI hai| kyoMki zramaNa kA saMkalpa jIvoM kI virAdhanA karane kA nahIM hai| binA saMkalpa ke bhAvahiMsA nahIM hotI aura usake binA karmabandhana bhI nahIM hote| yaha apavAdavidhAna kyA anivArya haiM ? yadi adhika prAhAra kI AvazyakatA pratIta ho aura jisa kSetra meM-zramaNa varSAvAsa sthita ho usameM Avazyaka AhAra upalabdha na ho to AhAra lAne ke lie nadI yA jalapravAha ko pAra karake jA sakate haiN| kintu vaha kSetra varSAvAsa ke avagraha kI sImA meM hI ho aura pravAha kA pAnI adhika gaharA na ho|2 1. se bhikkhU vA bhikkhuNI vA gAmANugAmaM dUijjejjA, aMtarA se NAvAsaMtArime udae siyA se jjaM puNa NAvaM jANejjA-asaMjate bhikkhapaDiyAe kiNejja vA, pAmiccejja vA, NAvAe vA NAvapariNAma kaTTa, thalAto vA NAvaM jalaMsi progAhejjA, jalAto vA NAvaM thalaM si ukkasejjA, puNNaM vA NAvaM ussicejjA, saNNaM vA NAvaM uppIlAvejjA, tahappagAraM NAvaM uDaDhagAmiNi vA ahegAmiNi vA tiriyagAmiNi vA paraM joyaNamerAe addhajoyaNamerAe vA appatare vA bhujjatare vA No duruhejjA gmnnaae| -prAcA. su. 2, pra. 3, u. 1, sutra 474 2. vAsAvAsaM pajjosaviyANaM kappai niggaMthANa vA niragaMthINa vA samvano samaMtA sakosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtuM paDi niytte| jattha naI niccoyagA niccasaMdaNA no se kappai samvano samaMtA sakkosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtuM pddinniytte| erAvaI kuNAlAe jAva cakkiyA siyA egaM pAyaM jale kiccA, egaM pAyaM thale kiccA jAva evaM NaM kappai savvagro samaMtA sakkosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtuM poddiniytte| evaM ca no ckkiyaa| evaM se no kappai savvano samaMtA sakkosaM joyaNaM bhikkhAyariyAe gaMtaM paDiniyattae / pAyAradasA-dasA. 8, su. 9-11 dhammo dIyo saMsAra samudra meM dharma hI dIpa hai www.jainelibray.org Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa / 156 prAgamajJoM ke lie yaha apavAda-vidhAna vicAraNIya hai| vyoma-vihAra jainAgamoM meM kevala vidyAcAraNa aura jaMghAcAraNa labdhi se sampanna zramaNoM ke vyoma-vihAra kA varNana milatA hai| vidyAcAraNalabdhi nirantara chaTha-chaTha [belA-belA] tapa karate hue prApta hotI hai| jaMghAcAraNalabdhi nirantara aTThama-aTThama [telA-telA] tapa karate hue prApta hotI hai| cAraNa muniyoM kI tvarita gatizakti vidyAcAraNa zramaNa eka cuTakI bajAve, jitanI dera meM pUre jambUdvIpa kI eka parikramA kara sakatA hai| jaMghAcAraNa zramaNa eka cuTakI bajAve jitanI dera meM pUre jambUdvIpa kI sAta parikramA kara sakatA hai| vyoma-vihAra kA uddezya cAraNamuniyoM ke vyoma-vihAra kA uddezya kevala caitya vandana hai / isake atirikta ina sUtroM meM anya uddezya nirdiSTa nahIM hai / pa.-katividhA NaM bhaMte ! cAraNA pannattA? u.-goyamA ! duvihA cAraNA pannattA, taMjahA vijjAcAraNA ya jaMghAcAraNA ya / vijjAcAraNasarUvaM pa.-se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai-vijjAcAraNe--vijjAcAraNe ? u.-goyamA ! tassa NaM cha8'chaTTaNaM aNi kkhitteNaM tavokammeNaM vijjAe uttaraguNa laddhi khamamANassa vijjAcAraNaladdhI nAma laddhI samuppajjai / se teNa?NaM goyamA ! evaM vuccai-vijjAcAraNe-vijjAcAraNe / pa.-vijjAcAraNassa NaM bhaMte ! kahaM sIhA gatI, kahaM sIhe gativisae paNNatte ? u.-goyamA ! ayaNNaM jaMbuddIve dIve jAva kiMcivisesAhie parikkheveNaM / deve Na mahiDDhIe jAva mahesakkhe jAva iNAmeva--iNAmeva tti kaTaTa kevalakappa jaMbUddIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehiM tikkhutto aNupariyaTTittA NaM havvamAgacchejjA, vijjAcAraNassa NaM goyamA ! tahA sIhA gatI, tahA sIhe gativisae pnnnntte| pa..-vijjAcAraNassa NaM bhaMte ! tiriyaM kevatiyaM gativisae paNNatte ? u.--goyamA ! se NaM ino egeNaM uppAeNaM mANusuttare pavvae samosaraNaM kareti, karettA tahiM ceiyAI vaMdati, vaMdittA to paDiniyattati, paDiniyattittAihamAgacchai, prAgacchittA iha ceiyAI vaMdati / vijjAcAraNassa NaM goyamA ! tiriyaM evatie gativisae paNNatte / [zeSa TippaNiyA~ agale pRSTha para Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa kA sthala, jala-vyoma-vihAra / 157 vyoma-vihAra ke uddezya meM matabheda vyomavihAra ke sandarbha meM do matabheda aise jaTila haiM jinakA nirAkaraNa sahasA saMbhava nahIM hai| pa.-vijjAcAraNassa NaM bhatte ! uDaDhaM kevatie gativisae paNNatte ? u.-goyamA ! se NaM ipro egeNaM uppAeNaM naMdaNavaNe samosaraNaM kareti, karettA tahi ceiyAI vaMdati, vaMdittA bitieNaM uppAeNaM paMDagavaNe samosaraNaM kareti, karettA tahiM ceiyAiM vaMdati, vaMdittA to paDiniyattati, paDiniyattittA ihamAgacchai, prAgacchittA ihaM ceiyAiM vaMdati / vijjAcAraNassa NaM goyamA ! uDDhaM evatie gativisae paNNatte / se NaM tassa ThANassa-praNAloiyapaDikkate kAlaM kareti natthi tassa rAhaNA / se NaM tassa ThANassa pAloiya-paDikkate kAlaM kareti asthi tassa paaraahnnaa| jaMghAcAraNasarUvaM pa.-se keNaNaM bhaMte ! evaM vaccai-jaMghAcAraNe-jaMghAcAraNe? u.-goyamA ! tassa NaM aTramaMaTrameNaM aNikkhitteNaM tavokammeNaM prappANaM bhAvemANassa jaMghAcAraNaladdhI nAma laddhI samuppajjati / se teNaNaM goyamA ! evaM baccai jaMghAcAraNe-jaMghAcAraNe / pa.-jaMghAcAraNassa NaM bhaMte ! kahaM sIhA gatI, kahaM sIhe gativisae paNNatte? u.-goyamA ! ayaNNaM jaMbUddIve dIve jAva kicivisesAhie parikkheveNaM / deve NaM mahiDDhIe jAva mahesakkhe jAva iNAmeva-iNAmeva tti kaTTa kevalakappaM jaMbuTTIvaM dIvaM tihiM accharAnivAehi tisattakhutto aNapariyaTTittA NaM havvamAgacchejjA, jaMghAcAraNassa NaM goyamA ! tahA sIhA gatI, tahA sIhe gativisae pnnnntte| pa.-jaMghAcAraNassa NaM bhaMte ! tiriyaM kevatie gativisae paNNatte ? u.--goyamA ! se NaM ino egeNaM uppAeNaM ruyagavare dIve samosaraNaM kareti, karettA tahiM ceiyAiM vaMdati, vaMdittA tamo paDiniyattamANe bitieNaM-uppAeNaM naMdIsaravaradIve samosaraNa kareti, karettA tahiM ceiyAiM vaMdati, vaMdittA ihamAgacchai pAgacchittA ihaM ceiyAiM vaMdati, jaMghAcAraNassa NaM goyamA ! tiriyaM evatie gativisae paNNatte / pa.--jaMghAcAraNassa NaM bhaMte ! ur3aDhaM kevatie gativisae paNNatte ? u.-goyamA ! se NaM ino egeNaM uppAeNaM paMDagavaNe samosaraNaM kareti, karettA tahi ceiyAI vaMdati, vaMdittA to paDiniyattamANe bitieNaM uppAeNaM naMdaNavaNe samosaraNaM kareti, karetA tahiM ceiyAI vaMdati vaMdittA ihamAgacchai, AgacchittA iha ceiyAI vaMdati, jaMghAcAraNassa NaM goyamA ! uDaDhaM evatie gativisae pnnnntte| se NaM tassa ThANassa praNAloiya-paDikkate kAlaM karei natthi tassa aaraahnnaa| se NaM tassa ThANassa pAloiya-paDikkate kAlaM kareti pratthi tassa ArAhaNA // sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! jAva viharai // -bhagavatIsUtra-za. 20 udde. 9 su. 1-9 mammo dIvo Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa | 158 prathama mata- mUrtipUjaka vyAkhyAkAra "caityavandana" se "jinapratimA" prAdi kA vandana vyakta karate haiN| dvitIya mata-sthAnakavAsI vyAkhyAkAra "caityavandana" se "jJAniyoM kI stuti" vyakta karate haiN| donoM pakSa apanI apanI mAnyatAnoM para aTala haiN| caityavaMdana ke prasthApita sUtra caityavandana ko prAgama-pramANa se siddha karane ke lie eka prAgama prati meM kucha sUtra prasthApita kie| usa prati kI lipikoM ne jitanI pratilipiyAM kIM, una sabameM ve satra amara ho ge| yaha amogha prayoga anekAneka sUtroM ko prasthApita karane ke lie apane apane yuga meM sabane apanAyA hai| sthAnakavAsiyoM ko prasthApita sUtroMvAlI hI pratiyAM milIM ata: apanI mAnyatA kA artha karake una sUtroM ko svIkAra kara liyaa| [1] jisa samaya bharata airavata evaM mahAvideha meM cAraNalabdhisampanna zramaNa vidyamAna the, usa samaya to sAkSAt jinadeva bhI vahA~ vidyamAna the / mahAvideha meM to zAzvata viharamAna jina bhI vidyamAna the, ve bhI utkRSTa 170 to the hI, phira bhI ve cAraNa zramaNa manuSya kSetra se bAhara jAkara caityavandana karate the| ___ isakA phalitArtha yaha huA ki-pratyakSa jinavandana se bhI manuSyakSetra se bAhara ke caityavandana kA mahattva adhika hai| 'cAraNamuniyoM ke vyomavihAra kI tvarita gatizakti dekhate hue nandIzvara dvIpa yA paNDagavana taka jAne Ane meM eka yA do uDAnoM kA kathana bhI saMgata pratIta nahIM hotA, kyoMki eka cuTakI bajAve jitane samaya meM jambUdvIpa kI sAta parikramA karane vAloM ke lie ukta dUrI taka tirache yA Upara jAnA to sAmAnya kArya hai / prasthApita sUtroM kI kasauTI [2] caityavandana saMvara kA kRtya hai yA nirjarA kA ? yadi saMvara kA kRtya hai to nandIzvara dvIpa yA paNDagavana taka jAne-mAne meM hone vAlI asaMkhyAsaMkhya vAyukAyika jIvoM kI hiMsA kA prAyazcitta karane kI kyA AvazyakatA hai ? saMvara ke binA nirjarA nahIM hotI, isa siddhAnta ke anusAra labdhiprayoga ke pramAda kA prAyazcittavidhAna kahA~ taka saMgata hai / caityavandana ke lie labdhi-prayoga anivArya hai, ata: pramAdarUpa adharma se caityavandana dharma kI sthApanA ho gaI hai| isa prakAra ye sUtra prasthApita pratIta hote haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa kA sthala, jala-vyoma-vihAra / 159 ye sthalajalavyoma vihAra pAgamAnusAra siddha haiM / ina vihAroM meM honevAlI hiMsA dravyahiMsA hai / isa hiMsA kA prAyazcitta iriyAvahI pratikramaNa hai| jo eka sAmAnya prAyazcitta hai| vartamAna meM apavAda-vidhAna vartamAna meM ina apavAda vidhAnoM kI kise kitanI jAnakArI hai, kauna kina sthitiyoM meM ina apavAdavidhAnoM kA kisa sImA taka upayoga karatA hai, yaha sarvakSaNa yogya hai / dhammo dIvo