Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNacaryA viSayaka kundakunda kI dRSTi DDaoN. ramezacandra jaina [jaina mandira ke pAsa, bijanora (u0pra0)] digambara jaina AcAryoM kI paramparA meM kundakunda kA sthAna sarvopari hai| bhagavAna mahAvIra aura gautama gaNadhara ke bAda unake nAma kA smaraNa kiyA jAtA hai| AcArya kundakunda nirdoSa zramaNacaryA ke kaTTara samarthaka the, asaMyatapane ke ve prabala virodhI the| darzana aura AcAra ubhayapakSa ko unhoMne samAna rUpa se svIkAra kiyA thA, unake anusAra Agama se yadi padArthoM kA zraddhAna na ho to siddhi nahIM hotii| padArthoM kA zraddhAna karane vAlA bhI yadi asaMyata ho to nirvANa ko prApta nahIM hotaa|' pA~ca samiti, pA~ca indriyoM kA saMvara karane vAlA, tIna gupti sahita, kaSAyoM ko jItane vAlA tathA darzana-jJAna se paripUrNa zramaNa saMyata hai| jo jIva nirgranya rUpa se dIkSita hone ke kAraNa saMyama tathA tapa saMyukta ho vaha bhI yadi aihika kAryoM sahita vartatA hai to laukika hai / saMyama aura tapasyA meM rata zramaNa kA kisI ke prati rAga nahIM honA caahie| rAga bandhana kA kAraNa hai, cAhe vaha bhagavAna ke prati hI kyoM na ho? kundakunda kI dRSTi meM saMyama tathA tapa saMyukta hone para bhI nava padArthoM aura tIrthaMkara ke prati jisakI buddhi kA jhukAva hai, sUtroM ke prati jisakI ruci hai, usa jIva ko nirvANa dUra hai| nirvRttikAma ke lie vItarAgI' honA Avazyaka hai| sAdhu AgamacakSu sAdhu kA netra Agama hai| AgamahIna zramaNa AtmA ko tathA 'para' ko nahIM jAnatA / padArthoM kA nahIM jAnane vAlA bhikSu karmoM kA kSaya kaise kara sakatA hai ? jo karma ajJAnI lakSakoTi bhavoM meM khapAtA hai, vaha karma jJAnI 1. Na hi AgameNa sijjhadi saddahaNaM jadavi asthi atthesu / saddahamANo atthe asaMjado vA Na NivvAdi / / -pravacanasAra-237. 2. paMcasamido tigutto paMceMdiyasaMvuDo jidksaao| daMsaNaNANasamaggo samaNo so saMjado bhaNido / / -pra0sA0-240. NiggaMthaM pavvaido vahadi jadi ehigehiM kammehiM / so logigo tti bhaNido saMjamatavasaMpajutto vi // -vahI, 266. sapayatthaM titthayaraM abhigadabuddhissa suttaroissa / dUrataraM NivvANaM saMjamatavasaMpauttassa / / -paMcAstikAya-170. paMcAstikAya-172. AgamacakkhU sAhU"""|| -pra0sA0 234. AgamahINo samaNo NevappANaM para viyANAdi / avijANanto atthe khavedi kammANi kidha bhikkhU ||-pr.saa. 233. *
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ .268 karmayogI bhI kesaromalajI surAnA abhinandana grantha : caturtha saNa tIna prakAra (mana-vacana-kAya) se gupta hone se ucchvAsamAtra meM khapA detA hai|' jJAnI kI para-padAryoM ke prati mUrchA (Asakti) nahIM honI caahie| jisake zarIrAdi ke prati paramANu mAtra bhI mUrchA hai, vaha bhale hI sarvAgama kA dhArI ho tathApi vaha siddhi ko prApta nahIM hotaa| mokSArthI jIva niHsaMga aura nirmama hokara siddhoM kI bhakti karatA hai, ataH vaha nirvANa ko prApta karatA hai| nAnatva : vimokSamArga kundakunda ke anusAra jisa mata meM parigraha kA alpa athavA bahuta grahaNapana kahA hai, vaha mata tathA usakI zraddhA karane vAlA puruSa garhita hai / jina zAsana meM vastradhArI mukti ko prApta nahIM karatA, cAhe vaha tIrthakara hI kyoM na ho| nagnapanA mokSa kA mArga hai, zeSa unmArga haiN| muni yathAjAta rUpa hai, vaha apane hAtha meM tila ke tuSamAtra bhI kucha grahaNa nahIM karatA hai, yadi thor3A-bahuta grahaNa karatA hai to nigoda meM jAtA hai| sAdhu ke bAla ke agrabhAga kI koTimAtra bhI parigraha kA grahaNa nahIM hotA hai, vaha anya kA diyA huA bhojana bhI eka sthAna para khar3e hokara pANipAtra meM grahaNa karatA hai| vastrarahita acelaka avasthA aura eka sthAna para pANipAtra meM bhojana ke atirikta jitane mArga haiM, ve amArga haiN| jo aNDaja, kApasija, valkala, carmaja tathA romaja-ina pA~ca prakAra ke vastroM meM kisI vastra ko grahaNa karate haiM, parigraha ke grahaNa karane vAle haiM, yAcanAzIla haiM tathA pApakarma meM rata haiM, ve mokSamArga se dhuta haiN| AcArya kundakunda ke samaya meM munimArga meM zithilAcAra A gayA thaa| yahI kAraNa hai ki nagnatva kA prabala samarthana karate hue bhI jo kevala nagnatva kA bAhya pradarzana karate haiM aise zramaNoM kI AcArya kundakunda ne tIvra bhartsanA kI hai 1. kucha muni aise the, jinhoMne nirgrantha hokara mUlaguNa dhAraNa to kara liye the, kintu bAda meM mUlaguNoM kA chedana kara kevala bAhya kriyAkarma meM rata the, kundakunda ne unheM jinaliMga kA virAdhaka kahA hai / / 2. kucha muni rAgI-paradravya ke prati Abhyantarika prItivAn the, jina-bhAvanArahita aise muniyoM ko bhAvapAhuDa meM dravyanirgrantha kahA gayA hai| aise sAdhu samAdhi (dharma tathA zukladhyAna) aura bodhi (ratnatraya) ko nahIM pA sakate haiN| 1. jaM aNNANI kammaM khavedi bhava sayasahassakoDIhi / taM NANI tihiM gutto khavedi ussAsametteNa ||-pr0saa0 238. paramANupamANaM vA mucchA dehA diesu jassa punno| vijjadi jadi so siddhi Na lahadi savvAgamadharo vi ||-vhii 236 tathA paMcAstikAya-167. 3. paMcAstikAya--166. Na vi sijjhau vatthadharo jiNasAsaNe jai vi hoi titthyro| Naggo vimokkhamaggo sesa ummaggayA savve ||--suutrpaahudd-23. sUtrapAhuDa-18. vahI, 17. 7. vahI, 10. je paMcacelasattA gaMthaggAhIya jaaynnaasiilaa| AdhAkammammi rayA te cattA mokkhamaggammi ||-bhaavpaahudd-76. mUlaguNaM chitta Na ya bAhirakammaM karei jo saahuu| so Na lahai siddhisuhaM jiliMgavirAgo NiyadaM ||-moksspaahur-68. 10. bhAvapAhuDa-72.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhamaNacaryA viSayaka kumbakumba ko dRSTi 25. aise vyaktiyoM ke lie Avazyaka hai ki sarvaprathama ve mithyAtva kA tyAga kara bhAva kI apekSA nagna hoM, anantara jinAjJA ke anusAra dravyaliMga dhAraNa kreN|' Abhyantara bhAvadoSoM se rahita jinavara liMga (bAhya nirgrantha liMga) prakaTa karanA zreyaskara hai| bhAva malina jIva bAhya parigraha ke prati bhI malinamati ho jAtA hai| bhAvasahita muni darzana, jJAna, cAritra aura tapa rUpa cAra ArAdhanAoM ko pA letA hai| bhAvarahita muni dIrgha saMsAra meM bhramaNa karatA hai| jina-bhAvanAvajita nagna duHkha pAtA hai, bodhi ko prApta nahIM karatA hai, kyoMki dravya kI apekSA to sabhI nagna rahate haiM / nArakI tathA tiryaca to nagna rahate hI haiM, manuSyAdika bhI kAraNa pAkara nagna hote haiM, tathApi pariNAma azuddha hone se bhAvadhamaNapane ko nahIM prApta karate haiM / 5 jisake pariNAma azuddha haiM, usakA bAhya parigraha tyAganA akAryakArI hai| vastrAdi ko tyAgakara tathA hAtha lambe kara koI koTAkoTi kAla tapa kare to bhI yadi bhAvarahita hai to usakI siddhi nahIM hai| bAhya parigraha kA tyAga bhAva kI vizuddhi ke lie kiyA jAtA hai| jo Abhyantara parigraha se yukta hai, usakA bAhya tyAga viphala hai| 3. kucha zramaNa digambara rUpa jinaliMga ko grahaNa kara use pApamohitamati hokara use hAsyamAtra ke samAna ginate the / AcArya kundakunda ne unheM nAradaliMgI kahA hai| 4. kucha liMgI bahuta mAna kaSAya se garvita hokara nirantara vAda karate the, dyUtakrIr3A karate the, liMgapAhuDa meM unheM narakagAmI batalAyA gayA hai|" 5. kucha zramaNaliMga dhAraNakara abrahma kA sevana karate the, kundakunda ne unheM saMsArarUpI kAntAra meM bhramaNa karane vAlA likhA hai|" 6. kucha liMgI dUsare gRhasthoM ke vivAha sambandha karAte the| ve kRSi, vANijya tathA jIvaghAta rUpa kArya ko karate the| 7. kucha coroM, jhUTha bolane vAloM tathA rAjakArya karane vAloM meM paraspara yuddha athavA vivAda karA dete 1. bhAva bhAvapAhuDa, 73. 2. payahiM jiNavaligaM AbhintarabhAvadosa prisuddho| bhAvamaleNa ya jIvo bAhirasaMgammi mlinmii||-bhaavpaahudd 70. bhAvapAhuDa 66. 4. vahI, 68. 5. vahI, 67. pariNAmammi asude gaMthe muccei bAhare ya jii| bAhira gaMthaccAo bhAvavihaNassa kiM kunni||-bhaavpaahudd 5. 7. vahI, 4. 8. bhAvavisuddhiNimitta bAhiragaMthassa kIrae caayo| bAhiracAo vihasse abhaMtaragaMthajuttassa ||-bhaavpaahudd 3. jo pAvamohidamadI ligaM ghetta Na jiNavariMdANaM / uvahasai liMgibhAvaM ligimmiya NArado liNgii||-liNgpaahdd 3. 10. liMgapAhuDa 6. 11. vahI, 7. 12. liMgapAhuDa--6.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ -0 300 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa ye tathA jinameM adhika kaSAya utpanna ho aise tIvra karate the evaM yantra (caupar3a, sataraMja vagairaha se yUtakrIr3A karate the / ' 8. kucha liMga dhAraNakara darzana, jJAna, cAritra, tapa tathA saMyamarUpa nityakarmoM kA AcaraNa karate hue mana meM duHkhI hote the, kundakunda ne inheM tathA uparyukta sabhI ko narakagAmI batalAyA hai / " 3 6. kucha zramaNaliMga dhAraNa kara nRtya karate the, gAnA gAte the, vAdya bajAte the, parigraha kA saMgraha karate the athavA usameM mamatva rakhate the, parigraha kI rakSA karate the, rakSA hetu atyadhika prayatna karate the tathA usake lie nirantara AdhyAna karate the, bhojana meM rasalolupa hote hue kandarpAdi meM vartate the tathA Ipica kA pAlana na kara daur3ate hue calate the, uchalate the, gira par3ate the, pRthvI tathA vRkSoM ke samUha kA chedana karate kucha darzana aura jJAna se rakhate the tathA jo nirdoSa the unheM doSa lagAte the / " kucha muniyoM kI tathA pravrajyAhIna gRhastha tathA ziSyoM ke prati atyadhika sneha rakhate the / kahA hai, unakI dRSTi meM ve vAstava meM zramaNa nahIM the / hIna the 9 10. AcArya kundakunda kI dRSTi meM jo AhAra ke nimitta daur3atA hai, AhAra ke nimitta kalaha kara use khAtA hai tathA AhAra ke nimitta anya se IrSyA karatA hai, vaha zramaNa jinamArgI nahIM hai / " jo binA diyA huA dAna letA hai; parokSa meM dUsare kI nindA karatA hai, jinalaga ko dhAraNa karatA huA vaha bhramaNa cora ke samAna hai|" 11. jo mahilAvarga meM darzana, jJAna aura cAritra kI zikSA de vizvAsa utpanna kara unameM pravRtti karatA hai, vaha pArzvastha (bhraSTa muni) se bhI nikRSTa hai / 12 jo vyabhicAriNI strI ke ghara AhAra letA hai, nitya usakI stuti karatA huA piNDapoSaNa karatA hai, vaha ajJAnI hai, bhAvavinaSTa hai, zramaNa nahIM hai / ataH zramaNadharmI ko jAnanA cAhie ki alaga dharmasahita hotA hai, liMga dhAraNa karane mAtra se hI dharma kI prApti nahIM ho jAtI hai| ataH bhAvadharma ko jAnanA cAhie, kevala liMgamAtra se koI prayojana siddha hone vAlA nahIM hai / yadi liMga rUpa dhAraNa kara bhI darzana, jJAna, cAritra ko upadhAna rUpa dhAraNa na kiyA, kevala AtaMdhyAna hI kiyA to aise vyakti kA ananta saMsAra hotA hai / 1. mAyAmayI AcaraNa karate the| kucha zramaNa pRthvI ko bodate hue calate dhAnya, amaga nitya mahilAvarga ke prati svayaM rAga kriyA aura guruoM ke prati vinaya se rahita the AcArya kundakunda ne ina sabhI ko tiryagyoni devavihIna zramaNa vrata, samiti, indriyarodha, loca, Avazyaka, avelapanA, astAna, bhUmizayana, adantadhAvana, khar3e-khar3e bhojana karanA aura eka bAra AhAroM ke mUla jinavaroM ne kahe hai, unameM pramata hotA huA amana chedopasthApaka corANa lAurANa ya juddha vivAdaM ca tivvakammehiM / jaMteNa divyamANo gacchadi liMgI garavA // 2. vahI, 11. 2. bahI, 4. 4. bar3I, 5. 8. vahI, 17. 6. vahI, 18. 10. dhAvadipiDaNimittaM kalahaM kAUNa bhuMjade piMDaM / avarUpa sUI saMto jiNamaggi Na hoi so samaNo // - vahI, 13. 11. gidi adattadANaM paraniMdA vi ya parIkkha dUsehiM / jiNaliMgaM dhAraMto coreNa va hoi so samaNo // - vahI, 14. 12 . vahI, 20. 13. vahI, 2. 10. 5. vahI, 12. 6. vahI, 15. 7. vahI, 16. .
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zramaNacaryA viSayaka kundakunda kI dRSTi 301 hotA hai| yadi zramaNa ke prayatnapUrvaka kI jAne vAlI kAyaceSTA meM cheda hotA hai to use AlocanApUrvaka kriyA karanA cAhie, kintu yadi zramaNa cheda meM upayukta huA ho to use jainamata meM vyavahArakuzala zramaNa ke pAsa jAkara AlocanA karake ve jaisA upadeza deM, vaha karanA caahie| zramaNa adhivAsa (AtmavAsa athavA guruoM ke sahavAsa meM) basate hue yA guruoM se bhinna vAsa meM basate hue sadA pratibandhoM kA pariharaNa karatA huA zrAmaNya meM cheda-vihIna hokara vihAra kre| muni AhAra, kSapaNa (upavAsa), AvAsa, vihAra, upadhi (parigraha), zramaNa (anya muni) athavA vikathA meM pratibandha (lIna honA) nahIM caahtaa| prayatacaryA zramaNa ke zayana, Asana, sthAna, gamana ityAdi meM jo aprayatacaryA hai, vaha sadA hiMsA mAnI gaI hai| jIva ' mare yA jiye, aprayata AcAra vAle ke (antaraMga) hiMsA nizcita hai| prayata (prayatnazIla, sAvadhAna) ke, samitivAn ke (bahiraMga) hiMsAmAtra se bandha nahIM hai / 5 aprayata AcAra vAlA zramaNa chahoM kAya sambandhI vadha kA karane vAlA mAnA gayA hai / yadi zramaNa yatnapUrvaka AcaraNa kare to jala meM kamala ke samAna nilepa kahA gayA hai| upadhi-tyAga upadhi parigraha ko kahate haiM / kAyaceSTApUrvaka jIva ke marane para bandha hotA hai athavA nahIM hotA, kintu upadhi se avazya bandha hotA hai, isalie zramaNoM ne sarva parigraha ko chor3A hai / AcArya kundakunda kI dRSTi meM upadhi kA niSedha antaraMga cheda kA hI niSedha hai, kyoMki yadi nirapekSa tyAga na ho to bhikSa ke hRdaya kI vizuddhi nahIM hotii| jo bhAva meM avizuddha hai, usake karmakSaya kaise ho sakatA hai ? upadhi ke sadbhAva meM bhikSa ke mUrchA, Arambha yA asaMyama na ho, yaha nahIM ho sktaa| jo para-dravya meM rata hai, vaha AtmasAdhanA bhI nahIM kara sktaa| jisa upadhi ke grahaNavisarjana meM sevana karane vAle ke cheda nahIM hotA usa upadhiyukta kAla, kSetra ko jAnakara zramaNa isa loka meM bhale varte, bhale hI alpa ho tathApi jo anindita ho, asaMyatajanoM se aprArthanIya ho aura mUrchAdi kI jananarahita ho aisI upadhi ko zramaNa grahaNa kre|11 apunarbhavakAmiyoM ke lie jinavarendroM ne 'deha parigraha hai, aisA kahakara deha meM bhI apratikarmapanA kahA hai taba usake anya parigraha kaise ho sakatA hai ?12 jima-mArga meM upakaraNa ajAtarUpa, guruvacana, sUtroM kA adhyayana aura vinaya jinamArga meM upakaraNa kahe gae haiN| vadasamididiyarodho locAMvassayamacelamaNhANaM / khidisayaNamadaMtavaNaM ThidibhoyaNamegabhattaM ca // ede khalu mUlaguNA samaNANaM jiNaverahiM paNNattA / tesu pamatto samaNo chedovaTThAvagohodi ||--prvcnsaar-208-2.6. 2. vahI, 211-12. 3. vahI, 213. 4. vahI, 216. maradu va jiyadu va jIvo ayadAcArassa NicchidA hiNsaa| payadassa Natthi baMdho hiMsAmetteNa samidassa ||-vhii 217. 6. vahI, 218. 7. vahI, 216. 8. Na hi Niravekkho cAgo Na havadi bhikkhussa AsayavisuddhI / avisuddhassa ya citta kahaM Nu kammakkhao vihido ||-prvcnsaar-220. 6. pravacanasAra, 221. 10. vahI, 222. 11. vahI, 223. 12. vahI, 224. 13. uvayaraNaM jiNamagge liMgaM jahajAdarUvamidi bhaNidaM / guruvayaNaM pi ya viNao suttajjhayaNaM niddiLaM ||-vhii, 225.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturSa baNDa -. - . -. -. - - - apratiSiddhazarIramAtra upadhi kA pAlana zramaNa isa loka meM nirapekSa aura paraloka meM apratibaddha hone se kaSAyarahita vartatA hubhA muktAhAra vihArI hotA hai| svayaM anazana svabhAva vAlA hone se (apane AtmA ko anazanasvabhAva vAlA jAnane se) aura eSaNAzunya hone se muktAhArI sAkSAt anAhArI hI hai| 2 muktAhAra eka bAra, Unodara, yathAlavdha, bhikSAcaraNa se, dina meM, rasa kI apekSA se rahita aura madhu mAMsa rahita hotA hai| alpalepI zramaNa zramaNa ko zarIra aura saMyama rUpa mUla kA jaise cheda na ho vaisA AcaraNa karanA caahie| yadi zramaNa AhAra, vihAra, deza, kAla, zrama, kSamatA tathA upadhi ko jAnakara pravRtti karatA hai to alpalepI hotA hai| sama : zramaNa yadi zramaNa anya dravya kA Azraya karake ajJAnI hotA huA moha, rAga athavA dveSa karatA hai to vividha karmoM se ba~dhatA hai, yadi aisA nahIM karatA to niyama se vividha karmoM ko naSTa kara karatA hai| jise zatru aura bandhu varga samAna hai, sukha-duHkha samAna hai, prazaMsA aura nindA ke prati jise samatA hai, jise loSTha (miTTI kA DhelA) aura suvarNa samAna hai tathA jIvana-maraNa ke prati samatA hai, vaha zramaNa hai| nirAstrava aura sAsrava zramaNa pravacanasAra meM kundakunda ne zuddhopayogI aura zubhopayogI do prakAra ke zramaNa kahe haiN| inameM se zuddhopayogI nirAsrava haiM, zeSa sAsrava haiM / aisA hote hue bhI AcArya kundakunda ne zubhopayogI kI kriyAoM kA niSedha nahIM kiyA hai, balki unakI kauna-kauna-sI kriyAyeM prazasta haiM, isakA pravacanasAra meM vistRta rUpa se varNana kiyA hai| anta meM zuddhopayogI kI prazaMsA meM ve kahate haiM ki zuddhapayogI ko zrAmaNya kahA hai aura zuddha ko darzana tathA jJAna kahA hai, zuddha ke nirvANa hotA hai, zuddha hI siddha hotA hai, use namaskAra ho| isa prakAra AcArya kundakunda ne apane granthoM meM zramaNoM kI nirdoSa caryA para paryApta prakAza DAlA hai| unake pravacanasAra meM zramaNacaryA kA jo yathArtha citra prApta hotA hai, vaha anyatra virala hai| 1. vahI, 226. 2. vahI, 227 (amRtacandrAcArya kRta TIkA). 3. vahI, 226. 4. vahI, 230, 5. AhAre va vihAre desaM kAlaM samaM khamaM udhi / jANitA te samaNo vaha di jadi appalevI so||---vhii 231. 6. vahI, 243-44. samasattu baMdhuvaggo samasuhadukkho psNsnniNdsmo| samaloTThakaMcaNo puNa jIvidamaraNe samo samaNo |-vhii 241. pravacanasAra-245. 6. vahI, 245-68. 10. suddhassa ya sAmaNNaM bhaNiyaM suddhassa daMsaNaM NANaM / suddhassa ya NivANaM so cciya suddho Namo tassa ||-vhii, 274.