Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyeka prANI ko sarvAdhika priya usakA jIvana hai| | karanevAle vibhinna pakSa kyA haiM ? isa prasaMga para vaha jInA cAhatA hai, aura mukhyataH jIne ke hI liye | dArzanikoM, aura vaijJAnikoM ke vicAroM ke AdhAra para yA yathAsaMbhava sukhI jIvana jIne ke ho liye apane | nizcita rUpa se yaha kahA jA sakatA hai ki manuSya ke jIvana ke vividha upakrama karatA hai| koI bhI jIva AcaraNa ko prabhAvita karanevAlA sarvapramukha tatva hai, anAyAsa hI maranA nahIM cAhatA / yahI kAraNa hai ki usakA AhAra / manuSya kA AhAra, usako buddhi, mahApuruSoM aura dharmAvatAroM ne sabhI ko jIne ke adhi- | vicAra zakti, zArIrika saMracanA, vyavahAra aura kAra kA samarthana kiyA hai| sabhI mahApuruSa hiMsA ke saMskAroM para atyAdhika prabhAva DAlatA hai| yahI kAraNa virodhI rahe haiM, yA yoM bhI kaha sakate haiM ki sasAra ne hai ki darzanikoM ne isa para tIbra citana aura vaijJAnikoM yA mAnava jAti ne unhIM ko mahApuruSa yA dharmAvatAra ke ne gahana anusaMdhAna kiye haiN| unhoMne manuSya ke AhAra rUpa meM mAnya kiyA hai jinhoMne hiMsA ke kucakra se / ko do bhAgoM meM bAMTA hai-zAkAhAra aura dUsarA zAkAhAra vaijJAnika evaM cikitsAzAstrIya haTikoNa DA0 padamacandra jaina nikalakara sabhI jIvoM ke jIne ke samAna adhikAra kA | mA~sAhAra / dArzanika aura vaijJAnika donoM dRSTiyoM se samarthana kiyA hai, sukha aura zAnti kA ahiMsaka mArga | prathama prakAra ke AhAra "zAkAhAra" ko manuSya kA batAyA hai| sambhavata: koI bhI dharma yA darzana aisA prAkRtika AhAra mAnA jAtA hai, aura mAMsAhAra ko nahIM hai, jisameM jIva-hatyA yA jIva bhakSaNa ko ucita | aprAkRtika / isa prakAra zAkAhAra hI zreSTha AhAra mAnA ho| sabhI ne manuSya dvArA hisA ko aprAkRtika mAnA gayA hai, isakI zreSThatA para vicAra karane ke liye mAnA hai aura prAkRtika rUpa se jIne aura dUsaroM ko jIne | isake vibhinna pakSoM para vicAra karanA Avazyaka hai - dene ke liye aura uttama AcaraNa ke liye upadeza diye haiM / prAkRtika pakSa jahA~ uttama AcaraNa kI carcA AtI hai vahA~ hamArA prAkRtika dRSTi se zAkAhAra kA pakSa atyAdhika dhyAna isa prasaMga para jAtA hai ki AcaraNa ko nirmita | sabala hai / isakA sabase bar3A pramANa manupya kI zArI 261
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ rika saMracanA hai| usake muha, dA~toM, hAtha kI uMgaliyoM phor3a ddaalo| he agni ! mAMsa bhakSaNa karanevAloM ko evaM nAkhUnoM kI banAvaTa ke AdhAra para prasiddha zarIra- apane muMha meM rakha lo|" atharvaveda, manu smati aura racanA zAstrI evaM vaijJAnika use praNa-kuzAcArI mahAbhArata meM bhI isI prakAra kI dhAraNA vyakta kI gaI pazuoM kI bhA~ti vanaspatyAhArI athavA zAkAhArI hai| jainAgamoM meM kahA hai-"kisI bhI prANI kA ghAta prANiyoM meM ginate haiM, mA~sAhArI prANiyoM meM nhiiN| karanA svayaM apanA ghAta karanA hai| bhojana jihvA ke lArensa, kiMgsaphorDa, kuviyara, paoNzeTa, vaizana, liniyasa svAda ke liye nahIM khAyA jAtA-zarIra kI rakSA ke evaM laMkAsTara Adi anekoM pAzcAtya vizeSajJoM kA liye khAyA jAtA hai| mAMsa-bhakSaNa, madyapAna, pazumata hai ki mAtra zAkAhAra hI manuSya kI prakRti pakSiyoM kA zikAra, corI, dya ta krIr3A (juA khelanA) aura usakI zArIrika saMracanA ke sarvathA anukUla hai| aura vyabhicAra bhArI pApa haiM jo manuSya kI durgati DA0 alekjeMDara hega ke anusAra bher3iyA, cItA, siMha karate haiN|" bhagavAna buddha ne laMkAvatAra sUtra meM kahA Adi mAMsAhArI pazuoM kA pacanataMtra mAMsAhAra ko hai--''mA~sAhArI dUsaroM ke prANoM ko balapUrvaka lene ke pacAkara viSAkta dravyoM ko zarIra se niSkAsita karane kAraNa DAkU samAna haiN| jo vyakti lobhavaza dUsaroM ke ko kSamatA rakhatA hai, jabaki manuSya kA pAcanataMtra vasA prANa harate haiM tathA mA~sa ke utpAdana meM dhanAdika se yoga nahIM kara sakatA, na vaha usa prakAra mAMsa bhojana ko dete haiM ve pApI haiM, duSTa haiM, ghora naraka meM jAkara mahAupayukta rasa-rakta Adi sapta dhAtuoM meM bhalI prakAra duHkha uThAte haiN| maiM mAnatA hU~ ki jo vyakti dUsare parivartita kara sakatA hai| pro. lArensa ne mAMsAhAra ke prANiyoM kA mAMsa khAtA hai vaha vAstava meM apane putra samarthakoM ke isa tarka kA ki mAMsAhAriyoM meM zArIrika kA mAMsa khAtA hai|" bala aura sAhasa adhika hotA hai, khanDana karate hue kahA hai ki -zAkAhAra ke sAtha zArIrika daurbalya evaM IsA masIha ne kahA hai-"dekho maiMne pRthvI para saba kAyaratA kA utanA hI kama sambandha hai, jitanA ki prakAra kI jar3I-bUTiyA~ tathA unake bIja diye haiN| sAtha mA~sAhAra ke sAtha zArIrika bala aura sAhasa kaa| hI, taraha-taraha ke phaloM se lade per3a-paudhe bhI diye haiM vastuta: zAkAhArI kI apekSA mA~sAhArI meM sahanazakti, tathA unake bIja bhii| ina saba zAkAhArI padArthoM ko zaurya aura sAhasa kahIM adhika kama hotA hai| pazu jagata khaao| ve tumhAre liye mAMsa se adhika lAbhaprada haiN| tuma meM hAthI, dariyAI ghor3A, ghor3A, UMTa, geMDA, baila, mahiSa mere nikaTa sadaiva eka pavitra AtmA bane rahoge, yadi tuma Adi zuddha zAkAhArI jIva vizva ke vibhinna mAMsAhArI kisI kA bhI mA~sa na khaao|" paigambara mohammada ne jIvoM kI apekSA atyadhika zaktizAlI, sAhasI, bhI kurAna zarIpha meM kahA hai--"kisI bhI prakAra kA sphUrtiyukta evaM dIrghajIvI hote haiM / mA~sa Izvara ko nahIM pahu~catA, na kimI kA rata, hii| parantu jitanI kucha dayA pAloge vahI allAtAlA ko dArzanika pakSa kabUla hogii|" hajarata alI ne aura bhI sazakta rUpa se kahA hai ki - "he insAna / pazu pakSiyoM kI dArzanika dRSTi se to zAkAhAra kA pakSa aura bhI kaba tu apane peTa meM mata bnaa|" guru nAnaka deva ne prabala hai, vizva ke lagabhaga sabhI dArzanikoM evaM kahA haimahApuruSoM ne zAkAhAra kA prabala samarthana kiyA hai| yahI nahIM use jIvana meM apanAyA bhI hai| Rgveda meM kahA "je rakta lage kApar3e, jAme hove palitta / hai -- "he mitra ! jo pazu kA mAMsa khAte haiM, unakA sira jo rasa pIve mAnuSA, tina kyoM nirmala citta / / " 262
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUphI santa abula alI ne eka prasaMga meM likhA hai - " kasAI ko churI calAte dekha bakarI ne kahA- harI ghAsa khAne para mujhe yaha sajA mila rahI hai, taba merA mA~sa khAnevAle kasAI kA kyA hAla hogA / " kabIradAsa kahate haiM mA~sa ahArI mAnavA, paratacha rAkSama aMga / tinakI saMgata mata karo, parata bhajana meM bhaMga // jori kara jibaha kareM, kahata kareM halAla / jaba daphtara dekhegA daI, taba hogA kauna havAla // prasiddha dArzanika sukarAta, cANakya, jarayukta, pAithAgorasa, aphalAtUna (pleTo ), tirakakurala, svAmI dayAnanda sarasvatI svAmI vivekAnanda Adi ne zAkAhAra kA prabala samarthana kiyA hai / samrATa akabara ne to bar3e hI kar3e zabdoM meM kahA hai- mere liye kitane sukha kI bAta hotI yadi merA zarIra itanA bar3A hotA ki mA~sAhArI loga kevala mere zarIra ko hI khAkara santuSTa ho jAte, tAki ve phira dUsaroM ko mArakara na khAte / " vizva ke sabhI pramukha sAhityakAroM, vaijJAnikoM, vicArakoM ne bhI isa pakSa meM apane sazakta mata vyakta kiye haiM / TAlasTAya ne kahA hai- "mA~sa khAne se pAzavika pravRttiyA~ bar3hatI haiM, kAma uttejita hotA hai, vyabhicAra karane aura madirA pIne kI icchA hotI hai / ina saba bAtoM ke pramANa sacce zuddha aura sadAcArI navayuvaka haiM / vizeSakara striyA~ aura javAna lar3akiyA~ haiM jo isa bAta ko sApha-sApha kahatI haiM ki mA~sa khAne ke bAda kAma kI uttejanA aura anya pAzavika pravRtiyA~ Apa hI Apa prabala ho jAtI haiN| mA~sa khAkara sadAcArI bananA asaMbhava hai / " cArlsa DAravina ne likhA hai - "prAcIna kAla meM manuSya bhArI saMkhyA meM zAkAhArI hI the / (Descent of Man, P. 156 ) aura maiM vismita hU~ ki aise asAdhAraNa majadUra mere dekhane meM kabhI nahIM Ae. jaise ki cilI kI khAnoM meM kAma karate haiM / ve bar3e dRr3ha, balavAna haiM aura ve saba zAkAhArI haiM / inake atirikta alavarTa AIMsTIna, hamavolTa, I. ela. preTa, mi. horesa grIle, pro. johenare, e. I. verisa, ravIndranAtha Taigora, jArja barnADa zA, kAkA kAlelakara Adi aneka vidvAnoM ne bhI zAkAhAra kA prabala samarthana kiyA hai / bIsavIM sadI meM ahiMsaka vaicArika krAnti ke unnAyaka mahAnatama dArzanika rAjanItijJa evaM santa mahAtmA gAMdhI to na kevala isake prabala samarthaka hI the, varan isake pracAraka bhI the| zAkAhAra unake gAMdhIvAdI jIvana-darzana kA pramukha aMga hai| unhoMne likhA --- "DaoNkTara kiMgsaphorDa aura hega ne mA~sa kI khurAka se zarIra para honevAle bure asara ko bahuta hI spaSTa rUpa se batalAyA hai / ina donoM ne yaha bAta sAbita kara dI hai ki dAla khAne se jo esiDa paidA hotA hai, bahI esiDa mA~sa khAne se banatA yA paidA hotA hai / mA~sa khAne se dAMtoM ko hAni pahu~catI hai, saMdhivAta ho jAtA hai / yahIM taka basa nahIM, isake khAne se manuSyoM meM krodha utpanna hotA hai / hamArI ArogyatA kI vyAkhyA ke anusAra krodhI manuSya niroga nahIM kahA jA sakatA / kevala mA~sa-bhojiyoM ke bhojana para vicAra karane kI jarUrata nahIM, unakI dazA aisI adhama hai ki usakA svAlakara hama mA~sa khAnA kabhI pasanda nahIM kara sakate / mA~sAhArI kabhI niroga nahIM kahe jA sakate / " sAmAjika pakSa sAmAjika dRSTi se yadi hama mAnavIya AhAra kA mUlyAMkana kareM to bhI zAkAhAra kA pakSa atyAdhika prabala hai / asAmAjika tathA AparAdhika tatvoM ke sambandha meM kiye gae vibhinna sAmAjika anudhAnoM se jo tathya sAmane Ae haiM, unase spaSTa hai ki yuddha, kalaha, raktapAta, hiMsA evaM anya bhISaNa aparAdha mA~sAhAriyoM meM hI adhika pAe jAte haiN| mA~sAhAra aura madyapAna kA bhI ghaniSTa sambandha hai / sAmAnyataH mA~sAhArI madyapAna kI ora prerita hote haiM / ina donoM ke saMyoga se yauna icchAe~ ugra hone ke kAraNa ye loga yauna aparAdhoM meM 263
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMlagna hote haiM / isase yauna vikAra utpanna hote haiM tathA samAja meM avyavasthA evaM kalaha ko protsAhana milatA hai / yaha eka sarvamAnya tathya hai ki mA~sAhAra krodha evaM yauna icchAoM ko protsAhita karatA hai / ye donoM hI pravRttiyA~ mAnava ko asAmAjika kAryoM ke liye prerita karatI haiN| mA~sAhAra ke liye nirIha pazuoM kA vadha kiyA jAne ke kAraNa mA~sAhAriyoM meM prema, dayA aura ahiMsA kI bhAvanA lupta hotI jAtI hai, isake kAraNa adayA evaM hiMsA kI pravRtti ko protsAhana milatA hai| yahI nahIM, isake kAraNa anekoM pazu-pakSiyoM kI jAtiyA~ sarvathA samApta hotI jA rahI haiN| isa prakAra sAmAjika dRSTi se bhI zAkAhAra atyadhika upayukta AhAra hai, isase Adarza samAja kI sthApanA meM sahAyatA milatI hai / krUratA, Arthika pakSa Arthika dRSTi se zAkAhAra mA~sAhAra kI tulanA meM sastA, sulabha, sahaja evaM pracura hotA hai / yaha racanAtmaka utpAdana kA pariNAma hone se prAkRtika hai / prakRti pratyeka samaya samayAnukUla anna, phala tathA sabjiyAM Adi utpAdana pradAna karatI / Aja manuSya jAti kA eka bahuta bar3A bhAga kRSi utpAdana meM lagA hai / inake parizrama tathA prakRti ke AzIrvAda se prAkRtika utpAdanoM meM jitanI vividhatAe~ upalabdha haiM, vaha mA~sAhAra ke liye kalpanA kI hI bAta hai / yahI kAraNa hai ki sambhavataH vizva meM zAyada hI koI mAnava aisA ho jo mAtra mA~sAhAra para hI jIvita rahatA ho aura prAkRtika bhojana anna, phala, vanaspatiyoM, sabjiyoM Adi ko grahaNa karatA ho jabaki vizva meM karor3oM aise loga haiM jo pUrNataH zAkAhAra para hI jIvita haiM aura kisI bhI dRSTi se mA~sAhAriyoM ke samakSa hIna nahIM haiM varana kaI dRSTiyoM se unase unnata haiM / zAkAhAra na kevala mUlya kI dRSTi se sastA tathA upalabdhatA kI dRSTi se sahaja va sulabha hI hai varan isake kAraNa karor3oM vyaktiyoM ko jo kRSi evaM unase sambaddha rojagAroM meM lage haiM tathA karor3oM jIvoM ko jo dugdha utpAdana yA kRSi utpAdana meM lage haiM, ko jIvikA pradAna karatA hai / vaijJAnika dRSTikoNa mAnavIya AhAra ke sambandha meM anekoM vaijJAnika anusaMdhAna hue haiM / ina anusaMdhAnoM se yaha tathya spaSTataH rUpa se ujAgara hue haiM ki zAkAhArI vyakti adhika dIrghajIvI, sudRr3ha evaM svastha hote haiM jabaki mA~sAhAra aneka doSoM kA kAraka hai| ajaravejAna (soviyata rUsa ) ke 168 varSIya zirAlI misAlinova ne mA~sAhAra aura madirA donoM ko grahaNa na karane ko apane dIrgha aura custa jIvana kA rahasya batAyA hai / vaijJAnika anusaMdhAnoM ke anusAra svastha evaM puSTa zarIra nirmANa ke liye nimnalikhita tatvoM kI pUrti AhAra meM Avazyaka mAnI gayI hai-- 1. proTIna - yaha zArIrika vikAsa, utsAha, zakti aura sphUrti paidA kara zarIra kI kSatipUrti karatI hai / 2. phaiTa (cikanAI ) - yaha zarIra meM zakti aura garamI paidA karatI hai / 3. khanija lavaNa - ye haDDiyoM ko majabUta banAte haiM tathA bhojana zakti ko acchA rakhate haiM / 4. kArbohAiDra eTsa - - 264 ye zarIra meM zakti aura garamI paidA karate haiM / 5. jala ( namI ) - yaha zarIra kI saphAI kara gande pavArthoM yathApasInA, mala-mUtra Adi ko zarIra ke bAhara nikAlane
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 87 // tathA bhojana ke pAcana evaM khUna ke daure meM madada detA hai 6. ghI tathA zarIra ke tApakrama ko samAna rakhatA hai| 7. dUdha 60 ,, 8. mAMsa 28 , 6. kailaziyama 9. machalI yaha haDiDayoM aura dAMtoM ko majabUta banAne, zarIra kA raMga nikhArane, bAloM ko ghane tathA majabata banAne vibhinna dezoM ke sandarbha meM vahAM ke nivAsiyoM ke kA kArya karatA hai| liye dainika rUpa se Avazyaka vibhinna pauSTika tatvoM ke sandarbha meM kiye gae anusaMdhAna ke AdhAra para jo 7. lohA tathya prakAza meM Ae haiM, aura isa AdhAra para pratyeka yaha khUna ke pratyeka tantu taka AksIjana pahu~cAne vyakti ke liye jo santulita AhAra sujhAye gaye haiM tathA khuna kI lAlI bar3hAne evaM banAe rakhane kA kAma unase bhI yaha bAta spaSTataH pramANita huI hai ki zAkAkaratA hai| hAra meM ye sabhI pauSTika tatva paryApta evaM pracura mAtrA meM upalabdha haiN| iNDiyana kAunsila oNpha meDIkala 8. viTAmina risarca dvArA sana 1968 meM bhAratavAsiyoM ke liye ye zarIra ko svastha tathA rogamukta rakhate haiM / Avazyaka santulita bhojana kI jo tAlikAe~ (dekhiye 9. kailorI-- tAlikA kramAMka 3) prakAzita kI gaI haiM unase bhI yaha spaSTataH pramANita hai ki zAkAhAra hI santulita yaha zarIra meM zakti va garamInApane kA paimAnA hai arthAta zarIra meM utpanna garamI aura zakti mApane kI bhojana upalabdha karAne ko paryApta rUpa se sakSama mApa hai| AhAra hai| vibhinna khAdya padArthoM meM pAe jAnevAle uparokta cikitsA zAstrIya dRSTikoNa tattvoM kI mAtrA ke AdhAra para yaha tathya sunizcita rUpa vaijJAnikoM evaM cikitsA zAstriyoM ne AhAra ke se kahA jA sakatA hai ki anAja va vanaspatiyoM meM paryApta sambandha meM kiye gaye vibhinna anusaMdhAnoM meM saMtulita mAtrA meM poSaka tatva upalabdha hote haiM, (dekhiye tAlikA AhAra tathA vibhinna AhAroM meM upalabdha poSaka tatvoM kramAMka 4) na kevala yahI varana vahata sI vanaspatiyoM meM ke saMbaMdha meM paryApta anusaMdhAna kiye haiN| unase jahA~ inakI mAtrA mAMsAhArI vastuoM kI apekSA kAphI AhAroM ke guNAtmaka pakSa para prakAza par3A hai, vahA~ gata adhika hai, jaisA ki nimna tAlikA se spaSTa hai: zatAbdI meM cikitsA zAstriyoM ne vibhinna AhAroM dvArA mAnavIya zarIra para par3anevAle kuprabhAvoM para bhI tAlikA kramAMka 1 paryApta mAtrA meM zodha-kArya kiye haiM, ina anusaMdhAnoM se poSaka aMzoM kI mAtrA jo naye tathya prakAza meM Aye haiM ve mA~sAhAriyoM ke 1. bAdAma 91 pratizata liye cauMkA denevAle evaM gambhIra cetAvanI svarUpa haiN| 2. canA, maTara anekoM cikitsA zAstriyoM ke matAnusAra mA~sAhAra 3. cAvala gaThiyA, kainsara, pakSAghAta, rAjayakSamA, magI, raktAmla, 4. geMhU~ kuSTa Adi kitane hI bhayAnaka rogoM ko protsAhita 5. jI . ... 84 , karatA hai / vigata meM hue anusaMdhAnoM se mAMsAhAriyoM vastu 00000 87 87 86 , , , 295
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ kA yaha tarka ki mAMsAhAra mA~sa tathA zakti kI vRddhi karatA hai, isake kAraNa dila kI bImArI hAI blaDa hotI hai, bhIkhaNDita huaa| cikitsA vijJAna ke anusaar| prezara, gurde kI bImArI, pitta kI thailI bImArI meM mA~sAhAra mA~sa tathA carbI bar3hAkara moTApe meM vRddhi patharI aura jor3oM meM darda ho jAtA hai| avazya karatA hai, parantu zakti yA sphUrti meM nhiiN| mA~sAhAra se sphUrti yA oja prakaTa nahIM hotA, yahI kRSi vibhAga, phloriDA (amerikA) ne apane hailtha kAraNa hai ki ghAyala, bImAra, azakta, gabhiNI athavA buleTina (akTUbara 1967) meM prakAzita zodha prativedana prasUtA ko mA~sAhAra niSiddha rahatA hai aura use dUdha, (risarca riporTa) meM kahA hai ki -18 mAha ke parIphaloM kA rasa tathA halkA zAkAhArI bhojana diyA kSaNa ke bAda 30 pratizata aNDoM meM DI. DI. TI. jAtA hai| nAmaka viSa pAyA gyaa|' DA. je. ema. vilakisa ne likhA hai-"aNDe kI saphedajaradI mukhyatayA alavucikitsA zAstrIya anusaMdhAnoM meM pratyeka AhAra mina hI hai, jo ki proTIna kI eka kisma hI hai| zarIra ko sakSmatama bArIkiyoM kI jA~ca kara jo tathya prakAza alavamina ko naSTa tatva ke rUpa meM bAhara nikAlatA meM Ae haiM unase yaha spaSTa hai ki vibhinna mAMsAhArI hai| aNDe kA pIlA bhAga kolesTaraula nAmaka padArtha vastueM mAnava zarIra ke liye atyadhika ghAtaka haiN| apane andara rakhatA hai jo ki eka prakAra kI cipacipI mAnavIya AhAra kI carcA karate samaya vibhinna mAMsA zarAba hai jo yakRta aura khUna kI ragoM meM jamA ho hArI vastuoM ke isa pakSa para bhI vicAra karanA jAtA hai aura khUna kI dhamaniyoM (ragoM) meM jamA ho Avazyaka hai| jAtA hai tathA khUna kI dhamaniyoM (ragoM) meM jakhma aura kar3Apana paidA kara detA hai|" DA. i. va. maikakolama ne jaba bandaroM ko aNDoM para hI rakhA to unameM sar3AnevAle Ajakala kucha loga aNDA kA nijAva batAkara usa kITANu adhika hone lage aura ve susta ho gae, unake zAkAhAra ke antargata batAkara zAkAhAriyoM ko unake pezAba kI mAtrA kama aura raMga gaharA ho gayA / jaba upayoga kA tarka dene lage haiM, yA yoM kaheM ki kucha zAkA- unheM dUdha va aMgara kI zarkarA dI gaI to mAnasika va dvArI aNDoM ke upayoga ko uparokta taka se siddha kara zArIrika donoM parivartana unameM pUnaH lauTa Ae aura be dasaroM ko bhI aNDe khAne kI salAha dene lage haiM aura isa ThIka ho ge| unhoMne apane anusaMdhAna ke AdhAra para prakAra idhara kucha varSoM meM aNDoM kA prayoga bar3hA hai, yaha pariNAma nikAlA ki aNDoM meM cUne kI kamI hotI haiM paranta vAstavika rUpa se yaha tarka nirarthaka hai| mAMsa aura unameM zarkarA bhI nahIM hotI hai| ataH aNDoM meM aura TuTI na hone ke AdhAra para apaDe ke tarala ko AMta ke andara saDAne kI rujhAna hotI hai banisvata ki zAkAhAra kahanA mUrkhatA hI hai / yaha kahanevAle yaha hAjamA durusta karane kI / ve viSAkta tatvoM ko zarIra meM jAnakara bhI ki-pratyeka jIva kI utpatti tarala padArtha paidA kara dete haiM aura sUstI lAte haiN| se hI hotI hai, isa prakAra kA tarka dete haiM, yaha durbhAgyaparNa hai| vigata anusaMdhAnoM ne yaha siddha kiyA hai ki iMgalaiNDa ke DA. rAbarTa grAma kA likhanA hai kiapaDe kI jaradI aNDe kA bar3A khataranAka bhAga hai| isameM murgI ke bacce meM bahuta-sI bImAriyA~ hotI haiM / aNDe kolesTola nAmaka bhayAnaka viSa eka cikanA elakohala una bImAriyoM ko vizeSatayA TI.bI., peciza Adi ke hotA hai jo jigara meM pahuMcakara jamA hotA hai aura kITANuoM ko apane sAtha lAte haiM aura inako khAnehRdaya se rakta le jAnevAlI nAr3iyoM meM rukAvaTa paidA vAloM meM paidA kara dete haiN|" DA. ha. bI. maivalisa ne aNDe 266
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ likhA hai-"aNDoM meM kailaziyama kI kamI aura kArbo- aura taraha-taraha ke darda paidA kara detA hai|" DA. hega ne hAiDreTsa kA bilkula abhAva hotA hai, isa kAraNa se apane anusaMdhAna ke AdhAra para isa sandarbha meM nimna .. baDI A~toM meM jAkara saDAna mArate haiN|' DA. govinda- tAlikA prastuta kI hairAja kA kahanA hai ki "aNDoM meM nAiTojana, phAsphorika tAlikA kramAMka 2 esiDa aura carbI kI adhika mAtrA hotI hai, isa kAraNa ye zarIra meM tejAvI mAddA paidA karate haiM aura manuSya machalI va mAMsa meM yUrika esiDa viSa ko rogI banAte haiN| isa prakAra antarrASTrIya khyAti- khAdya padArtha kA nAma prati pauMDa yUrika esiDa prApta cikitsakoM dvArA kiye gae anusaMdhAnoM ke AdhAra viSa kI mAtrA para yaha bAta spaSTata: pramANita ho gaI hai ki aNDe machalI manuSya ke liye upayukta AhAra nahIM haiN| bher3a, vakarI bachar3A mAMsa evaM machaliyAM sUara cUjA gAya gAya kI bhunI voTI gAya kA jigara .... mAMsa kA zorabA... mA~sa ke prabhAvoM kI carcA karate hue hArvarDa skUla oNpha amerikA ke DA. e. vAcamaina aura DA. DI. esa. varmasTIna ne likhA hai-"mA~sAhArI logoM kA pezAba prAyaH tejAbayukta hotA hai| isa kAraNa zarIra ke rakta kA tejAva aura kSAra kA anupAta ThIka rakhane ke liye haDDiyoM meM se kSAra ke namaka khUna meM milate haiM, aura isake viparIta zAkAhAriyoM kA pezAba kSAravAlA hotA hai / isaliye unakI haDDiyoM kA kSAra khUna meM nahIM jAtA aura haDiyA~ majavata rahatI haiN| unakI rAya meM jina vyaktiyoM kI haDiDayAM kamajora hoM unako vizeSa taura para adhika phala, sabjiyoM ke proTIna aura dadha kA sevana karanA cAhiye, mA~sa eka dama chor3a denA caahiye|" yaha yUrika esiDa viSa java rakta meM milatA hai tava hArTa DijIja, TI. bI, sAMsa roga, jigara kI bImArI hisTIriyA, khUna kI kamI, gaThiyA, ajIrNa, adhika nIMda AnA, taraha-taraha ke darda, inaphlUeMjA jaise aneka prakAra ke bukhAra Adi saikar3oM roga paidA hote haiN| murge kA mAMsa __ landana ke DAkTara elekjeNDara hega ke vaijJAnika pazu cikitsA sevAoM ke saMghIya nirdezaka DA. esa. parIkSaNa ke anusAra machalI aura mAMsa meM yUrika esiDa burAsiMhama ne anusaMdhAna ke AdhAra para yaha pramANita viSa hotA hai / yaha viSa jaba khUna meM milatA haiM tava kiyA hai ki murge khAne se puruSoM kA pauruSa khatare meM par3a dila kI bImArI, TI. bI. jigara kI kharAbI, zvAMsa sakatA hai / murgoM meM vajana bar3hAnevAle hArmonsa hone ke roga, khUna kI kamI, gaThiyA, hisTIriyA, sustI, ajIrNa kAraNa isake khAne se puruSoM meM strIyocita guNoM kA 1. laiMseMTa 1968 volyUma, pRSTha 958 (sAinsa nyUja : dillI vijJAna saMgha se uddhRta) 297
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikAsa ho sakatA hai| jo puruSa muga kI dukAnoM meM niSkarSa kAma karate haiM aura murge kI gardana khAte haiM unake stanoM isa prakAra jahA~ prAkRtika dArzanika, sAmAjika meM vRddhi ke lakSaNa pAe gae haiN| evaM Arthika dRSTikoNa se zAkAhAra hI ucita evaM Avazyaka mAnavIya AhAra hai vahA~ vaijJAnika evaM vibhinna rogoM sambandhI anusaMdhAna cikitsAzAstrIya dRSTikoNa se bhI zAkAhAra hI vibhinna rogoM ke sambandha meM kiye gae anusaMdhAnoM sarvAdhika upayukta AhAra hai / zAkAhAra jahA~ pUrNAhAra : meM bhI adhikatara rogoM kA kAraNa mAMsAhAra pAyA gayA hone ke sAtha-sAtha poSaka, sulabha, sphUrti evaM zakti hai| DA. Ara. je. viliyamsa evaM rAbarTagrAMsa ke anusAra hai vahA~ mA~sAhAra meM moTApA bar3hAne ke atirikta anya . aNDe kI saphedI meM evImAna nAmaka bhayAnaka tatva koI vizeSa guNa nahIM haiN| ulTe mAMsAhAra ke kAraNa, pazu- - ekjImA utpanna karatA hai / jina jAnavaroM ko aNDe kI pakSiyoM ke zarIra meM pAye jAnevAle aneka rogANu saphedI khilAI gaI unheM lakavA mAra gayA aura camar3I mAnava zarIra meM praveza kara anekoM vikAra utpanna karate. sUjha gii| DA. robarTa grAMsa va pro. iraviMga DeviDasana ke haiM / yahI kAraNa hai ki cikitsA zAstrIyoM ke anusAra-"eka aNDe meM lagabhaga 4 grena kolesTarola navInatama anusaMdhAnoM ke AdhAra para pazcimI dezoM meM kI mAtrA pAI jAtI hai / isakI adhika mAtrA dila jo vizeSakara mA~sAhArI kSetra haiM, vahA~ zAkAhAra kA kI bImArI, hAIvlaDa prezara, gurdo ke roga, pitta kI prabala pracAra ho rahA hai va mAMsAhAra ke prati janathailI meM patharI Adi rogoM ko paidA karate haiN| nyUara sAmAnya ko AgAha kiyA jA rahA hai| aisI sthiti meM kaoNleja Apha nyUTrizana ke DA. i. vI. melkAlama ke bhArata jaise deza meM jahA~ kI bar3I saMkhyA zAkAhArI hai, anusAra aNDoM meM korbohAiDreTsa bilkula nahIM hote aura pazcima ke andhAnukaraNa ke kAraNa mA~sAhAra kA bar3hatA kailaziyama bhI bahuta kama hotA hai, ataH isase peTa meM prayogacintanIya hai, aisI dazA meM Avazyaka hai ki sar3ana paidA hotI hai| DA. raoNbarTa grAMsa ne kahA hai ki logoM ko unake AhAra ke sambandha meM adhikatama jJAna mugiyoM meM bahuta sI bImAriyAM hotI haiM, aNDe una diyA jAye tAki vaha ucita-anucita kA nirNaya kara bImAriyoM ko vizeSatayA TI.bI. evaM peciza Adi ko sakeM, isI uddezya se isa lekha meM saMkSipta meM pAThakoM ko apane sAtha le jAte haiM aura inako khAnevAloM meM paidA unake ucita AhAra ke bAre meM tarkasaMgata jAnakArI karate hai| dene kA prayAsa kiyA gayA hai| 268
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ khAdya padArthoM kA nAma tAlikA kramAMka 3 saMtulita bhojana (iNDiyana kAunsila Apha meDIkala risarca dvArA 1968 meM prastAvita ) (a) vayaska puruSa kA santulita bhojana anAja dAleM TUTe pase vAle sAga khAdya padArtha kA nAma baiThakara kAma karanevAle ke lie (grAma meM ) 400 70 100 75 300 60 125 75 50 30 200 30 anya sAga jaDIlI tarakAriyAM phala dUdha cikanAI va tela cInI va gur3a mUMgaphalI * agara mUMgaphalI na khAnA cAhe to usake sthAna para 30 grAma cikanAI va tela bar3hA sakate haiN| 75 30 200 35 30 baiThakara kAma karanevAlI se liye ( grAma meM ) 30 sAdhAraNa kAma karanevAle ke liye (grAma meM) sAdhAraNa kAma karanevAlI ke liye ( grAma meM ) ( ba ) vayaska strI kA santulita bhojana 350 70 125 75 75 30 200 35 475 80 125 75 100 30 30 200 266 40 40 adhika parizrama karane vAlI ke liye ( grAma meM ) anAja dAleM hare patte vAle sAga anya sabjIyAM jar3IlI tarakAriyAM phala dUdha cikanAI va tela cInI va gur3a 40 mUMgaphalI 40+ + agara 40 grAma mUMgaphalI na khAnA cAheM to usake sthAna para 25 grAma cikanAI yA tela le sakate haiN| 475 70 125 100 100 30 200 $40 adhika parizrama karane vAle ke liye (grAma meM ) 650 80 125 100 100 30 200 50 atirikta bhojana garbhAvasthA, chAtrAvasthA ( grAma meM) ( grAma meM ) 50 25 55 50 125 10 100 10 25 125 15 20
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ (sa) kizorAvasthA vAle lar3ake va lar3akiyoM kA santulita bhojana - - khAdya padArtha kA nAma ___13 se 15 varSa (grAma meM) lar3ake 17 se 18 varSa (grAma meM) . lar3akI 13 se 18 varSa (grAma meM) anAja 430 70 dAleM 350 70 150 100 hare patte vAle sAga anya sAga jar3IlI tarakAriyAM phala 450 70 100 75 100 30 250 45 75 75 30 250 75 30 250 cikanAI va tela cInI va gur3a mUgaphalI 35 30 50 + agara mUgaphalI na khAnA cAheM to usake sthAna para 30 grAma cikanAI va tela le sakate haiN| (da) baccoM ke lime santulita bhojana skUla jAne ke pUrva Ayu ke bacce / 1 se 3 varSa 4 se 6 varSa (grAma meM) (grAma meM) skUla jAne vAle bacce 7 se 9 varSa 10 se 12 varSa (grAma meM) (grAma meM) 150 .50 200 60 anAja dAleM hare patte vAle sAga anya sAga aura jar3ole sAga phala 250 70 75 320 70 100 50 ___30 75 50 50 50 300 20 250 250 25 250 30 50 cikanAI va tela . gur3a va cInI 35 30 40 50.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ gehUM kA ATA makaI cAvala muga ur3ada arahara manUra bhunA maTara bhunA canA loviyA bar3A soyAbIna methI vAdAma kAjU bhunI mUMgaphalI frear akharoTa makkhana eit panIra estar sameTA dUdha pAvaDara tAlikA kramAMka - 4 zAkAhAra evaM mAMsAhAra ke pauSTika tatvoM kI tulanAtmaka tAlikA (a) zAkAhArI khAdya proTIna vasA (sneha) 12.1 11.1 8.5 24.0 24-0 22.3 25.1 22.9 22.5 24-6 43.2 26.2 5.8 28.8 58.9 21.2 46-9 31.5 39.8 19-8 53.5 15.5 64.5 24.1 14.6 38.0 17 3-6 0.6 1-3 1.4 1.7 0.7 1.4 5.2 0:6 19.5 80.8 100.0 25.1 31.2 01 khanija kAryoM lavaNa hAiDreTsa 2.8 1.5 0.9 3.6 3.4 3.6 2.1 2.3 2-2 3.2 4.6 3.0 2.8 2.4 2.3 2.8 1-8 4.2 3.1 6.8 69.4 66.2 77.4 56.6 60.3 57.2 59.7 62-5 58.9 55.7 20.9 44.1 10-5 22.3 19.3 16.2 11-0 6.3 20.5 51.0 301 kailaziyama 0.04 11-5 0.01 2.1 0.01 2.8 0.14 8.5 0.20 9.8 0-14 8.8 0.13 20 0.03 5:0 0.07 0.07 0.24 0-16 0.23 0.05 0 05 0-14 0.10 0.79 0.65 1.37 lohA (mi. grA.) 8.9 3.8 11.5 14-1 3-5 5.0 0.3 13.7 4.8 21 5.8 1.4 pAnI 12.2 14.9 12.6 10.4 10.9 15.2 12:4 9-9 11.2 12.0 8-1 13-7 5.2 5.9 4.0 5.6 4.5 40.3 30.6 4.1 kailorI 352 343 349 334 350 333 346 358 372 327 432 333 655 596 661 626 687 730 900 348 420 347
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ (ba) mAMsAhArI khAdya proTIna pAnI kailorI vasA khanija kArvo- kailaziyama lohA (sneha) lavaNa hAIDreTsa (mi. grA.) murgI kA aNDA batakha kA aNDA kalejI(bher3a) bakarI kA gozta sUara kA gozta gAya kA gozta machalI 133 13.3 13.5 13.7 19: 3 7 .5 18.5 13.3 18. 7 4 .4 22.6 . 26 22.6 0.6 1.0 -- 100.7 1.5 1.3 1.3 0.06 0.07 0.01 0.15 0.03 21 30 6.3 2.5 2.3 0. 8 73.7 710 70.4 71.5 77.4 73.4 78.4 173 180 150 194 114 114 91 1.0 0.01 0.1 0.8 0.01 302