Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sata setu sukhalAlajI saMghavI nagInadAsa zAha bhAratIya darzanakAro sata-asata, nitya-anitya, sAmAnya vizeSa, abhilApya-anabhilA A yugalo upara dhyAna kendrita karI tAtvika carcAo kare che. AcArya haribhadra "anekAntajayapatAkA'mAM A yugalonuM ja jaina daSTibiMduthI vizleSaNa karyuM che. ahIM ApaNe sata-asata e yugalane laI teno vividha dArzanika siddhAnto ghaDavAmAM kevo phALo che te kramaza: joIzuM. sata-asatanA indrano itihAsa rasika che ane cheka RdathI te zarU thAya che. bAdamAM Indra agni, pUSana, varuNa vagere bahu devo hatA. te devomAM bhale vyakti: bheda hoya paraMtu svarUpataH koI bheda nathI evuM keTalAkane sUjhayuM, ane temaNe kahyuM : "gvaM sar vijhA vaidudhA vanti." badhA ja devo sat che ane e samAna dharma badhAmAM hoI e apekSAe badhA eka che, eka jAtinA che. jainonA saMgrahanaya jevuM A che. ahIM satano artha sAmAnya evo ghaTe che. paraMtu A sAmAnya te taiyAyikonI sattA jevuM deza-kAla-vyApI nitya sAmAnya nahi. ahIM deza ke kALane gaNatarImAM lIdhA vinA mAtra badhI vyaktio astitva dharAve che-sata che--svarUpasata che ane eTalA arthamAM badhI eka che evuM abhipreta lAge che. badhI vyaktio sata che tema chatAM tene judAM judAM nAma ApavAnI vAta karI che. eka ja vastune apAtAM judAM judAM nAma paryAyo che ane te zabda-paryAyo vastu-paryAyone-te vastunA vizeSone sUcave che; te vizeSone ApaNe ahIM asat nAma ApI zakIe. sAmAnyano artha kAraNa ane vizeSano artha kArya thaI zake che paNa ahIM sata-asatane kArya-kAraNanA arthamAM sAmAnya vizeSa tarIke gaNavA te yogya lAgatuM nathI; kAraNa, TvedamAM ja eka sthaLe sat ane asatane ekabIjAnI sAthe janma pAmatAM nirUpyAM che. ane sahatpannanI vacce kArya-kAraNabhAva to saMbhavato nathI. Ama ukata arthamAM ja sata-asatano artha sAmAnyavizeSa levo ucita lAge che. 1 masa5 sapa para thomana vakSastha ramannajitepacce , ma , 20, .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa-asat 45 sAthe sAthe kALane lakSamAM rAkhIneya sata-asata vize vicAra thato rahyo lAge che. zvedanA nAsadIyasUktamAM zarUmAM ja kahyuM che ke, sRSTi pUrve na to sata hatuM ke na to asata. ahIM eka bAju sata ke asata ane bIjI bAju sRSTi e enI vaccenA saMbhAvita kAryakArabhAvano ADakataro nirdeza maLe che, paraMtu haju sudhI svayaM sat ane asat e benI vaccenA kArya-kAraNabhAvanuM sUcana sarakhuMya maLatuM nathI. AvuM sUcana ApaNane "chAndogya upaniSaddamAM maLe che. temAM eka evA matano ullekha che : anusAra asatamAMthI satanI utpatti thAya che. Ano svAbhAvika artha e thAya ke tadana zUnyamAMthI sRSTi thAya che. "nyAyadarzanamAMya abhAvamAMthI bhAvanI utpatti mAnanAra AvA ja eka matano ullekha ane tenuM khaMDana che. 3 svayaM "chAndogya upaniSadamAM A matano prativAda karavAmAM Avyo che. temAM kahyuM che ke, sarvathA asatamAMthI sanI utpatti thaI zake ja nahi; AthI mAnavuM rahyuM ke, sau prathama sat ekaluM ja hatuM; tene vicAra thayo ke huM ekamAMthI aneka thAuM ane pachI temAMthI kramazaH teja, jaLa, anna - thayAM.4 TIkAkAroe asatamAMthI satanI utpattine samajAvavA asatano artha avyakta ane satano artha vyakata karyo che, ane kahyuM che ke, asatamAMthI sasta utpanna thAya che. eno artha e che ke avyakata dazAmAMthI vyakta dazA thAya che." dArzanika yugamAM Avo prazna paNa rahyo che ke, kArya e utpatti pahelAM kAraNamAM sata che ke asata. sAMkhyoe kahyuM ke, kArya kAraNamAM sat che paNa te tirohita-avyakta che. jyAre amuka sAmagrI prApta thAya che tyAre te vyakta thAya che. A che satkAryavAda. A vAda pramANe kArya ane kAraNa vacce karthacita abheda che ane ene laIne emano kArya-kAraNano siddhAnta kamika AMtarika vikAsano (gradual organic growth) siddhAnta banI jAya che. ane eTale ja emanA kAryakAraNanAM dRSTAntomAM bIjaaMkara jevAM daSTAnto ja hoya che. naiyAyikoe mULa praznanA uttaramAM javAba vALyo ke kArya kAraNamAM sata nathI; kAraNamAM kArya zaktirUpe ke avyakatarUpe paNa nathI; paraMtu amuka sAmagrI UbhI thatAM pUrve kAraNamAM vidyamAna nahi evuM kArya utpanna thAya che. A che asatkAryavAda. A vAda pramANe kArya ane kAraNa vacce atyanta bheda manAyo che ane ene laIne emano kArya-kAraNano siddhAMta yAMtrika (mechanical) banI jAya che. amuka avayavo amuka rIte goThavAI jAya eTale te avayavothI taddana bhinna eka avayavI utpanna thAya che. ahIM avayavo kAraNa che ane avayavI kArya che. emanI kAryakAraNabhAvanI AvI yAMtrika kalpanAne laIne emanA kArya-kAraNanI dRSTAnto paNa tatumAMthI paTa ane kapAlamAMthI ghaTa jevAM hoya che. keTalAka satkAryano artha evo kare che ke, kAryamAM kAraNa sata che. kAraNabhUta brahmasata badhAM ja kAryomAM anusmRta che. A che vedAntI mata. bhagavAna buddha vibhayavAdane AdhAre nitya dravyanI kalpanAne prajJaptisata kahI phagAvI dIdhI ane mAtra dharmone ja saMta kahyA. AgaLa upara prazna Ubho thayo ke bhUta, vartamAna ane bhaviSyata badhA ja dharmone sata mAnavA ke mAtra vartamAna dhamane ja sata mAnavA. sAMkhyasiddhAntathI prabhAvita vaibhASikoe 2 maDhamA mAsat tatsalAlIt tatsamamavat chorU. 11. 2. juo taitti. upa0 2.7. 3 abhAvAdbhAvotpattirnAnupamRdya prAdurbhAvAt / vyAghAtAdaprayogaH / nyAyasUtra, 4. 1. 14--15. asata: sadu5yata pratyayaM pakSa...... mAdhya, nyA. sU0 4. 1. 24. 4 kathamasataH sajjAyeteti sattveva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyam / tadakSata bahu syAM prajAyeyeti tattejo'sRjata tana pakSata vahu aaN prajAti tapoSakRnata...! chAndo6, 2, asaditi vyAkRtanAmarUpavizeSaviparItamavyAkRtaM brahma ucyate...tataH asata: vai sat pravibhaktanAmarUpavizeSam manAyata 3pam ! rAvaNamASya, titti350, 2. 7. WWW.jainelibrary.org
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46: zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNamahotsava grantha badhAne ja sata gaNyA ane enA samarthanamAM buddhavacanoya TAMkyAM. Ama teo sarvAstivAdI TharyA ane kahevAyA. sautrAntika bauddho temanA A matanuM khaMDana karI ane buddhavacanono anukULa artha ghaTAvI mAtra vartamAna dhamane ja sata tarIke svIkAre che. vaizeSika darzananA asatakAryavAdanI chAyA AmAM dekhAya che. vijJAnavAdI bauddho badhI ja kSaNika vastuone sata nahi mAnatAM mAtra kSaNika vijJAnane ja sata mAne che. mAtra vijJAna yA cetanane ja sata mAnavAnI A vAta temane zAMkara vedAntIonI samAna bhUmikAe mUke che paraMtu te banne vacce bheda e che ke, vijJAnavAdIonuM vijJAna kSaNika che, uparAMta teo vijJAnanA nAnA santAnomAM mAne che; jyAre zAMkara vedAntIo vijJAna-brahmane kuTasthanitya ane eka ja mAne che. vijJAnavAdIo satanI traNa koTio svIkAre che : paramArtha sata, saMskRti sata ane parikahipata sata. ApaNe kahI zakIe ke, emane mate kSaNika vijJAna ja paramArtha sata, bAhya kSaNika vastuo saMskRti sat ane nitya dravya Adi parikalpita sata, saMskRti sat ane parikapita satane jema sattA prakAro kahyA che tema temane asatanA prakAro paNa gaNI zakAya. zUnyavAdIo zUnyane arthAta prajJAne ja sata mAne che. teo paNa satanI traNa koTi svIkAre che : parinipaja, paratatra ane paripita. jeno svabhAva svatantra che te parinipanna, jeno svabhAva parata- che te paratatra ane jeno svabhAva kapita che te parikahipata. vijJAnavAdI ane zunyavAdInI vacce je koI khAsa bheda hoya to te eTalo ja che ke, eka paramArtha satane vijJAna kahe che jyAre bIje paramArtha satane zanya--prajJA kahe che, uparAMta, eka mAne che ke dhyAnanI sAdhanA dvArA vijJAnanI prApti thAya che tyAre bIjo mAne che ke buddhi dvArA buddhinI kSudratAnuM bhAna thatAM prajJAno sAkSAtkAra thAya che. prAraMbhika kALamAM ApaNe satanI vyAkhyA bAMdhavAnA prayatnonI apekSA na rAkhI zakIe. te kALe to darzanakAronuM kArya svasammata sata tattvone gaNAvavAnuM ja rahetuM. nyAya-vaizeSiko sata ane asata be tatvomAM mAne che. dravya, guNa, kame, sAmAnya, vizeSa ane samavAya A cha bhAva padArtho sata tatvanA vibhAgo che. abhAva padArtha e eka asat tava che. bhAva padArthomAMthIya artha' nAma to teo dravya, guNa ane karmane ja Ape che. sAMkhyakAro phUTastha nitya puruSa ane pariNAmI prakRti bannene sat gaNe che. vedAntIo mAtra puruSane ja sat tarIke svIkAre che. jene jIva, pudgala, dharma, adharma ane AkAza A pAMca dravyone astikAyarUpe varNave che. bauddho mAtra dharmone sat gaNe che. satanI vyAkhyA ApavAnuM to A pachI zarU thayuM. bauddhoe sata nuM lakSaNa kSaNikata bAMdhyuM. temaNe kahyuM ke, "cata hatu tatu kSaLiY !" ethI taddana UlaTuM zaMkare sata nuM lakSaNa trikAlAbAdhitatva ApyuM arthAta emane mate phUTastha nityatA ja sallakSaNa che. Ama bauddhoe mAtra paryAyo ke vikArone ja sata mAnyA jyAre zaMkare amuka khAsa viziSTa arthamAM mAtra dravyane ja sata gayuM. jainoe dravya ane paryAya bannene vastunA svabhAvabhUta gaNyAM che ane tethI emaNe satanI vyAkhyA utpAda-vyaya-dhrauvyayogitA karI che. utpAda-vyaya paryAyanA thAya che ene dravya dhruva rahe che. Ama sadu5 vastu dravyaparyAyAtmaka hoI te utpAda-vyaya-dhrauvyayukta siddha thAya che. jainasammata salakSaNagata dhrauvyano artha sAMkhyanI jema mAtra svabhAvAzruti ja levAya che ane nahi ke phUTastha nityatA. alabatta, e dhyAnamAM rAkhavuM joIe ke sAMkhya satanA be dhoraNo-pariNAmI nityatA ane phUTastha nityatA-svIkAre che jyAre jena ekadhArI rIte sata nuM eka ja dhoraNa-pariNAmI nityatA--svIkAre che; 6 kiM punastattvam ? satazca sadbhAvo'satazcAsadbhAvaH / nyAyabhASya ( kAzI saM. sirijha), pR0 2 7 artha iti dravyaguNakarmasu / vaizeSikasUtra, 8. 2. 3. 8 ta-dAvAgyartha nityam ! taravArthasUtra, pU0 30
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sata-asata = 47 jenane mate AtmA-purU paNa svabhAve pariNAmI nitya ja che, sAMkhyanI jema phUTastha nitya nahi. nyAyavaizeSikoe sata nuM lakSaNa sattAyogitva ApyuM che. temanA kahevAno Azaya e che ke, sattA mahAsAmAnya jemAM samavAya saMbaMdhathI rahe te sat che. A satanI vyAkhyAonuM paravAdIoe khaMDana paNa karyuM che. jainonI satanI vyAkhyA upara evo AkSepa karavAmAM Avyo ke, parasparavirodhI dhamAM eka vastumAM saMbhave ja nahi, nyAya-vaizeSikonI satanI vyAkhyAne lakSI kahevAyuM ke, te vyAkhyA pramANe to svasamamata ja keTalAka sata- bhAva padArtho asat Thare kAraNa ke sattA temane te mAtra dravya, guNa, karmamAM ja rahe che. 0 zAMkara vedAntIonI ane bauddhonI vyAkhyAonA virodhamAM kahevAmAM AvyuM ke, koI paNa jAtanA pariNamanathI rahita phUTastha nitya vastu ke niranvaya kSaNika vastu e koInAya anubhavanI vAta nathI. Ama darzaniko aMdaroaMdara ekabIjAne sahunA lakSaNanuM khaMDana karatA hatA evAmAM bauddho taraphathI eka evuM lakSaNa mUkavAmAM AvyuM je lagabhaga badhA ja dArzanikoe mAnya rAkhyuM ane te lakSaNa te arthakriyAkAritva.11 alabatta, darzanakAroe potapotAne mAnya atima tave ke tattvomAM tene lAgu karavA bhAre jahemata lIdhI. bauddhoe tarkapura:sara siddha karyuM ke kSaNika vastu ja arthakriyAkArI che, vedAntIoe puravAra karavA prayatna karyo ke, nitya vastu ja athAkrayAkArI che ane jenoe sAbita karyuM ke, nityAnitya vastu ja arthakriyAkArI che. ApaNe joyuM tema AcArya zaMkara trikAlAbAdhita phUTastha nityane sat kahe che. te paNa vijJAnavAdI ane zunyavAdInI mAphaka satnI traNa koTi svIkAre che : pAramArthika, vyAvahArika ane pratibhAsika. temane mate phUTastha nitya brahma cetana ja paramArtha sata che kAraNa ke, te trikAla sthAyI che; ghaTa, paTa Adi vyAvahArika sata che kAraNa ke te vyavahArakAlamAtrasthAyI che paraMtu tattvajJAnanAzya che; zaktiratAdi pratibhAsika sata che kAraNa ke te pratibhAsakAlamAtrasthAyI che paraMtu adhiSThAnajJAnanAzya che. AcArya zaMkara vyAvahArika sadu5 jagatanA pariNAmI upAdAne kAraNa tarIke avidyA nAmanA tattvane svIkAre che. tene teo sa-asavilakSaNa kahIne varNave che. te sata nathI kAraNa ke, te bAdhita thAya che, te asata nathI kAraNa ke, te sa5 jagatkAryanuM upAdAnabhUta kAraNa che. A saMasavilakSaNatAsiddhAMtanA mULa cheka "nAsadIyasUkta'mAM jevAM hoya to joI zakAya. tyAM kahyuM che ke, suSTi-jagatanI utpatti pahelAM sat paNa na hatuM ke asat paNa na hatuM; arthAt sRSTinuM upAdAna kAraNa sat paNa nahi, asata paNa nahi kiMtu arthopattithI sat-asavilakSaNa . sadasadilakSaNatAvAdanuM bhagavAna buddhanA "avyAkRta' tathA zunyavAdanA catuSkoTivinirmuktatva siddhAMta sAthe paNa sAmya che. "cato vAvo nivarnansa mAi manasA saTTa' (taittirAyopaniSa), "naiSA sarveda tivAcA' (1vaniva) A upaniSaduvAkyone, "paranA hiM marcAnAM tUnmaH " A candrakItivacanane ane "ta tatha na vijJarU ( mAtra ) A AgamavAkyane paNa A saMdarbhamAM dhyAnamAM levA joIe. jaina tarkazAstranI prasiddha saptabhaMgImAMya sadasadilakSaNatAvAdano caturtha bhaMga "avaktavyamAM svIkAra thayo che. vastu svadravya-kSetra-kAla-bhAvathI sata che ane paradravya-kSetra-kAla-bhAvathI asata che. paraMtu A be dharmo yugapad vANImAM bolI zakAtA nathI e arthamAM vastu avaktavya che. je be vaNe eka sAthe na bolI zakAya to be zabdo to kyAMthI eka sAthe bolI zakAya. paraMtu A artha e kaMI vastusvarUpadyotaka nathI. vastunA 9 naisminnasamavan] zrehmasUtra, 2. 2, 33. 10 satAmapi syAt kvacideva sttaa| anyayogavyavacchedadvAtriMzikA, 8. 11 varaM catakiyAvAhiyaM sarvananaufsamArate... | Six Buddhist Nyaya Tracts, kR0 21.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48: zrI mahAvIra jaina vidyAlaya suvarNa mahotsava prastha sat ane asata dhamane yugapa6 jANI to zakIe chIe paNa bolI nathI zakatA eTaluM ja-Avo Ano artha thAya. kadAca Ane laIne ja keTalAka Adhunika jaina vidvAnoe avakatavyanI bIjI vyAkhyA evI karI ke vastumAM sakriya anaMta dhamAM che ane asakapeya anaMta dharmo che ane ApaNe na to badhA sadUSadha jANI zakIe chIe ke na to badhA asadUpa dhamAM jANI zakIe chIe. Ama zarUAtamAM sata-asata deza-kAlanA saMbaMdhathI nirapekSapaNe sAmAnya-vizeSanA arthamAM vaparAtAM, pachI sRSTi ane sata ke asata vaccenA saMbhAvita kArya-kAraNabhAvanuM sUcana maLyuM ane vicAramAM kAlatatvanuM paurvAparya dAkhala thayuM, tyAra bAda svayaM sata ane asatanA pArasparika saMbaMdhanI carcA thaI darzanakALamAM kAryakAraNamAM sata che ke asat e prazna vizeSe carcAyo, sAthe sAthe sanI traNa koTi pADavAmAM AvI, tadanantara nI vyAkhyAo ghaDAI ane temanuM khaMDanamaMDana cAlyuM, vaLI satasanA yugalanA anusaMdhAnamAM ja sadasadilakSaNatAvAda Ubho thayo. A rIte sata-asata yugalanI AsapAsa ghaNuM tAttvika maMthana thayuM ane emAMthI aneka vicAravAdo bhAratIya darzanane sAMpaDyA. jema ahIM sataasatu yugalane laI enI paraMparAmAM ApaNane zuM prApta thayuM te joyuM tema koI samAnadharmA bIjA yugalone laI temanI paraMparAmAMthI ApaNane zuM prApta thayuM che te darzAvaze to AnaMda thaze.12 12 upara sat ane asat e be dArzanika kalpanAonI saMkSepe carcA karI che. e sAthe ahIM umeravuM joIe ke sata ane asat nI kalpanAnA vicAravikAsamAM bIjuM aneka tattvo samAyelAM che. ane te aneka rIte sUkSmatAthI carcAyAM paNa che. dA. ta., nityatva ane anityatvanI dArzanika carcA sat ane asat kalpanAnA kAlika pAsAmAMthI udabhavI che, jyAre ekatva ane pRthakatvanI dArzanika carcA saMkhyAnA pAsAmAMthI UpasI che. e ja rIte abhilAyatva ane anabhilAyatvanI dArzanika vicArasaraNI sata ane asattA zabdagamyatva ane zabdAmyatva pAsAmAMthI vistarI che. paraMtu sAmAnya ane vizeSa athavA dravya ane paryAyanI carcA kAlika, dezika Adi badhAM pAsAone Avare che. A rIte bhAratIya darzanomAMnI prasiddha sat, asat Adi kalpanAono aitihAsika vikAsanI dRSTie abhyAsa karavAmAM Ave to lagabhaga badhI ja dArzanika mULabhUta kalpanAonI samajaNa vizada bane.