Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyak darzana zramaNa saMghIya mahAmaMtrI zrI saubhAgya muni 'kumuda' * sampak darzana kA artha hai, 'yathArtha samajha' samajha jIvana kA niyAmaka aura preraka tatva hai| samajhane kI kSamatA mAnava jIvana kI saba se bar3I upalabdhi hai| hama ananta jIvana yAtrA ke pathika haiM anekoM vibhinna bhavoM se hokara hama Aye, unameM adhika samaya to besamajhI kA hI rahA / ekendriya se paMcendriya taka ke janmoM meM bhI aneka bAra 'asaMjJI' arthAta bemana ke rahe / ekendriya yogyatA bhI bar3I kaThinAI se prApta huii| bahuta lambA samaya to aisA rahA jaba hama vikalendriya the, pArthitha dRSTi se bhI apUrNa the| pratyeka navIna indriya kI upalabdhi jIvana ke lie bar3I cIja thI to mana kI saMprApti ke lie kahanA hI kyA ? mana AtmA kI antima pArthiva upalabdhi hai| aura yaha tamAma upalavidhayoM se anupama bhI hai| mana ke sahAre hI AtmA samajhane kA kArya kiyA karatI hai| abhI hama 'saMjJI' haiN| 'saMjJI' hI samajhane kI yogyatA rakhate haiN| Aja hama jo kucha haiM usa sthiti ko tuccha na samajheM vastutaH hamArI yaha sthiti bahuta hI mahatvapUrNa hai / aba ekamAtra AvazyakatA hai isa mahAna upalabdhi ke sadupayoga kI / hamAre sampUrNa jIvana meM sarvAdhika mahatva kI vastu hamArI samajhane kI yogyatA hai ataH usakA hI sarvAdhika sadupayoga karane kI AvazyakatA hai| hama yadi nAzavAna tuccha padArthoM ko samajhane kA hI prayatna kara rahe haiM to yaha nizcita bAta hai ki bhaTaka rahe haiN| hameM sampUrNa rUpa se sajaga hokara 'paramArtha' ko samajhane kA prayatna karanA caahiye| aneka vyakti 'paramArtha' ke nAma se caukate haiM ve samajhate haiM ki paramArtha koI alaukika rahasyAtmaka vyAkhyAeM haiM, jinheM samajha nahIM sakate, kintu aisI bAta nahIM haiM, na paramArtha koI alaukika tatva haiN| aura na koI rahasyAtmaka vyAkhyA hai| paramArtha to 'vastusthiti' hai| jo jahAM haiM aura jaisA hai usako vahIM vaisA hI samajhanA paramArtha hai| paramArtha kI samajha hI 'sampak darzana' hai| SaDadravya isa vizva meM antima rUpa se chaha padArtha upasthita haiN| dharma, artha AkAza, kAla, AtmA aura pudgala / dharma-adharma- dharma-adharma, kartavya aura bhAvanA ke rUpa meM to sarvatra mAnya haiM kintu padArtha (dravya ) ke rUpa meM inakI mAnyatA jina zAsana meM hI hai| dravya ke rUpa meM dharma adharma kA svarUpa jinazAsana meM sacamuca nirAlA hI hai| jina zAsana kI mAnyatA hai ki vizva meM samasta padArtha jo eka sthAna se dUsare sthAna para gati karate haiM yadyapi gatyAtmaka dharma unameM hai kintu vizva niyama ke anusAra nimitta ke binA upAdAna pUrNatayA sArthaka aura sakriya nahIM ho sakatA isI siddhAnta ke anusAra pratyeka padArtha jo svayaM gatyAtmakatA rakhatA hai, use nimitta rUpa se eka sahayogI tatva kI AvazyakatA hai, vaha sahayogI tatva dharma haiM, sampUrNa vizva taka (16)
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ vistRta yaha amUrta tatva bar3A adbhuta hai usameM kisI varNa gaMdha rasa sparza kA astitva nahIM hai| vizvAnta taka phaile sthUla sUkSma sabhI taraha ke padArthoM kI gatyAtmakatA ko sArthakatA pradAna karane vAlA dharma tatva nirjIva jar3a svarUpa hai, isake astitva ko siddha karanA nitAnta asaMbhava hai, kevala sarvajJa vacana hone se zraddhA sahita ise svIkAra karanA caahiye| - Adhunika vaijJAnika 'Ithara' nAmaka eka aisA padArtha avazya mAnate haiM jisakA svarUpa 'dharma' se milatA hai yaha 'dharma' dravya jina zAsana meM 'dharmAstikAya' ke nAma se prasiddha hai| asti se tAtparya usI ke vibhinna ghaTaka 'deza-pradeza' choTe bar3e hisse se liyA jAtA hai| kAya kA artha samUha hai| dharma kI taraha hI eka dravya hai 'adharma' isakA artha hai padArtha ke sthitikaraNa meM sahayoga dene vAlA drvy| yaha bhI dharma kI taraha amUrta vizva vyApI varNa, gaMdha, rasa sparza Adi se rahita hai| AkAza kAla - saMsAra meM vidyamAna chaha dravyoM meM se tIsare dravya kA nAma AkAza hai, yaha bhI loka vyApI amUrta varNAdi se rahita tathA nitya hai| yaha padArthoM ko avagAhana (avakAza) apane meM sthita hone kA sthAna pradAna karatA hai| vizvagata sabhI padArtha AkAza meM hI avasthita hai| kAla bhI eka dravya hai yaha dravya sabhI padArthoM ke pariNAmana, parivartana meM sahayogI hotA hai| yaha bhI arUpI varNa gaMdhAdi se rahita hai, isakA astitva kSetra kevala utanA hI hai jahA~ taka mAnavoM kA nivAsa hai| mAnavetara sthAnoM para isakA astitva nahIM kyoMki mAtra mAnava hI samaya (kAla) kA prayoga karate haiN| anya prANiyoM meM kAla dravya ke upayoga kI kSamatA nhiiN|| AtmA - vizvagata maulika padArthoM meM pAMcavAM dravya 'AtmA' hai SaDdravyoM meM kevala yaha dravya hI - cetanA sampanna hai| anubhava kI sattA bhI isake hI pAsa hai| yadyapi yaha bhI rUpa, varNa, gaMdhAdi se rahita hai kintu rUpI padArtha tathA varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi ke upayoga kI kSamatA bhI kevala isake hI pAsa hai| sampUrNa vizva meM jIvana dravya vyApta hai, kintu yaha eka nahIM hai| kevala kucha nigora yoniyoM ko chor3akara sarvatra eka zarIra eka jIva hai| pratyeka AtmA kA maulika svarUpa eka hI taraha kA hotA hai, kintu phira bhI paraspara sabhI AtmAeM bhinna haiN| sabhI AtmAeM kevala apane kRta karmoM ke prati uttaradAyI hai| unheM apane karmoM kA phala svayaM hI bhoganA par3atA hai| AtmA anya dravyoM kI taraha Anantika sattA vAlA padArtha kevala pAryAyika hotA hai, maulika nhiiN| jaise DAliyoM ke idhara-udhara jhUmate rahane para bhI vRkSa kA mUla jahA~ kA tahA~ banA rahatA hai| yahI sthiti jIva kI hai| jIvana meM anya kitane hI parivartana kyoM na ho kintu usake jIvatva meM nityatva meM aura usake nija svarUpa meM koI parivartana nahIM AtA yahI kAraNa hai ki jina zAsana meM patita se patita prANI bhI kabhI-kabhI apanA AtmotthAna sAdhakara mahAna hI nahIM mahAnatama bana jAtA hai| yadi arjuna mAlI ke krUra pariNAmoM ke sAtha yadi usakI AtmA bhI sampUrNa rUpa se badala jAtI to vaha mahAvIra ke saMparka meM Akara bhI kadApi nahIM sudharatA kintu aisA na huA na ho hI sakatA hai| jIva dravya kA apanA svabhAva avinAzI hai vaha daba jAyegA pApoM se kintu naSTa kadApi nahIM hogaa| jIva dravya kI svatantratA sattA ke sAtha isake svarUpa kA jo vivecana jina zAsana meM, vaha sacamuca adbhuta aura manana karane ke yogya hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina zAsana varNita jIva dravya kI vivecanA jAnakara yA bar3hakara vyakti meM anAyAsa hI naye vizvAsa kA janma ho jAtA hai| pratyeka vyakti meM paramAtmA banane kI yogyatA batAkara jinazAsana ne sabhI prANiyoM meM eka nayA utsAha paidA kara diyaa| . vizva meM sarvadA sthita SaDadravyoM meM antima dravya pudgala hai pudgala dRzyamAna ajIba padArtha haiN| yaha amubhava sattA se rahita kintu varNa, gaMdha, rasa sparza Adi ko yahI dhAraNa karatA hai| satya to yaha hai ki varNa, gaMdha, rasa, sparza Adi kA udaya bhI pudgaloM se hotA hai| pudgala ko 'iMgaliza' meM 'maiTeriyala' kahA jA sakatA hai| isakA antima sUkSma aMza paramANu kahalAtA hai| paramANuoM kA samUha hI skandha hai skandha arthAta padArtha piNDa bhautika racanA kA AdhAra vaha ajIba pudgala dravya hI hai| isameM bhI lagAtAra parivartana kI prakriyA calatI rahatI hai| kintu isakA mUrtatva AjIvatya varNatva, gaMdhatva Adi isake maulika guNa bhI naSTa nahIM hote| . vizva meM uparyukta mAtra SaDadravya hI haiM inameM bhI mukhyatayA jIva aura pudgala hI hameM pratIta hote haiM zeSa cAra dravya to pratIta hI nahIM hote| karmavAda - samyak darzana jisakA ki jina zAsana meM sarvAdhika mahatva hai vaha ina SaDadravyoM ko yathocita samajhane aura svIkArane para hI bana pAtA hai| .. vizvagata tamAma upalabdhiyoM meM sarvAdhika kaThina upalabdhi sampak samajha hai| dharma adharma, AkAza, kAla jo ki amUrta aura aprabhAvaka hai| unako chor3a bhI de to bhI AtmA aura pudgala ke viSaya meM hamAre yahA~ vyApaka bhrAMtiyA~ haiN| koI inheM paramAtmA kI dena mAnate haiM to inheM maramAtmA ke hAtha ke khilaune, kintu vAstava meM ye isa vizva meM svatantra dravya haiM jo nitAnta anAdi hai| saba kI apanI sattA hai| . eka prazna hai ki yadi ye svatantra dravya hai to AtmA ko vibhinna sukha duHkhoM kA anubhava kaise hotA hai? isa prazna kA samAdhAna yaha hai ki AtmA apane vikRta pariNAmoM se karma saMgraha karatA hai, unakA udaya hai| AtmA meM sukha duHkhoM kA sarjana karatA hai| yadyapi karma pudgala svayaM ajIba haiM kintu cetanA kA saMparka hone para usameM prabhAvakatA A jAtI hai| sukha duHkha ke lie kisI paramAtmA ke kartavya ko svIkArane kI AvazyakatA nahIM hai| udAharaNa svarUpa samajhie ki koI vyakti bhAMga pItA hai aura vaha pAgala sA bana jAtA hai to bhAMga ajIba hI hai kintu cetanA ko prabhAvita kara use pagalA detI hai| karma ajIba hai kintu AtmA meM sukha duHkha paidA karane meM svayaM sakSama hai isake lie kisI paramAtma vyavasthA kI AvazyakatA nhiiN| nirdezana - samyak darzana arthAta yathArtha dhAraNAyeM, deva, guru, dharma, jIva, jagata ke prati yathArtha nizcaya kI sthiti hI samyak darzana hai| ataH jIvana ke vAstavika sAphalya ke lie AtmA SaDadravya karma, loka, deha, jIva sambandha Adi viSayoM meM spaSTa aura asaMdigdha nizcaya ho jAnA caahiye| prastuta nibandha meM itane sAre viSayoM kA varNana saMbhava nhiiN| ataH pAThakoM, jijJAsuoM ko satpuruSoM, jJAniyoM kA saMparka kara tathA svAdhyAya dvArA apane ajJAna andhere ko naSTa kara satya svarUpa vistAra ke sAtha samajhanA caahiye| (18)